Τσερνόμπιλ: Ο αντίκτυπος του πυρηνικού ατυχήματος 38 χρόνια μετά

Σάββατο, 26 Απριλίου 1986. Ώρα Μόσχας 01.26.

Ο αντιδραστήρας RBMK-1000 με τον αριθμό 4 στον Πυρηνικό Σταθμό Παραγωγής Ενέργειας του Τσερνόμπιλ της Σοβιετικής Ένωσης, εκρήγνυται κατόπιν αποτυχημένης δοκιμής στον έναν από τους δύο στροβίλους που τροφοδοτούσε.

Σε λίγες ώρες, ο Βαλερί Αλεξέγιεβιτς Λεγκάσοφ, κορυφαίος Σοβιετικός επιστήμονας της ανόργανης χημείας και μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών βρισκόταν ήδη στην πόλη κατόπιν εντολής του νεοεκλεγέντος Γενικού Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης.

Είναι η εποχή του «ουσκορένιγε» (επιτάχυνση) και της «γκλάσνοστ» (διαφάνεια) για την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Μόνο που στην προκειμένη περίπτωση δεν είχε γίνει γνωστό απολύτως τίποτα σε όλο τον υπόλοιπο πλανήτη.

Δύο ημέρες μετά, ενώ στο γειτονικό Πρίπιατ έχει ήδη ξεκινήσει η εκκένωση, στο Forsmark Nuclear Power Plant, ένα επιβλητικό τετράγωνο τσιμέντου μια ώρα απόσταση από τη Στοκχόλμη, χτυπά ο συναγερμός.

Το Forsmark ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας εκείνα τα χρόνια, μιας και είχε φτιαχτεί μόλις 6 χρόνια πριν, το 1980.

Ένας από τους υπαλλήλους επέστρεφε από την τουαλέτα και πέρασε όπως επέτασσαν οι κανόνες ασφαλείας, τη συσκευή παρακολούθησης ακτινοβολίας. Το μηχάνημα άρχισε να χτυπάει σαν τρελό. 

Όταν οι ειδικοί ανακάλυψαν ότι η ακτινοβολία προερχόταν από τα παπούτσια του απορημένου υπαλλήλου, φοβήθηκαν ότι είχε προκληθεί ατύχημα στη μονάδα παραγωγής. Ήταν η πρώτη φορά που ήχησαν οι σειρήνες.

Ήταν ακόμη νωρίς το πρωί της 28ης Απριλίου και δεν είχε καταστεί απόλυτα σαφές από που προερχόταν η διαρροή, παρόλο π

ου ο Κλας Γκόραν Ρούνερμαρκ, τότε υπεύθυνος για τη λειτουργία του εργοστασίου, είχε δώσει την εντολή να ελεγχθούν ενδελεχώς τα πάντα.

Οι Σουηδοί πήγαιναν πάνω κάτω με τα μηχανήματα ανίχνευσης ακτινοβολίας όλη μέρα και δεν έβρισκαν τίποτα. Η εικόνα και η εκτέλεση απολύτως συναφής με το σκανδιναβικό φλέγμα: παρά τον εκνευριστικό ήχο του συναγερμού, στη μονάδα άπαντες παραμένουν ψύχραιμοι και τυπικοί στη δουλειά τους.

Οι πρώτες αναλύσεις καταδεικνύουν ραδιενεργά σωματίδια στο γρασίδι. Όλο το Σαββατοκύριακο νοτιανατολικά της Σουηδίας ο αέρας είχε πέσει, στα βόρεια είχε βρέξει, γεγονότα που οδηγούσαν στη μείωση της ραδιενεργού ακτινοβολίας στην περιοχή. «Κι αν δεν είναι δική μας η διαρροή;».

Αυτή η αφελής ερώτηση, αυτή η εξωτερίκευση μιας σκέψης μεγαλόφωνα στην ομήγυρη, οδήγησε στη λογική αλληλουχία της διασύνδεσης της διαρροής και των ευρημάτων ακτινοβολίας με τον κοντινό σταθμό της Σοβιετικής Ένωσης.

Η πηγή της ακτινοβολίας είχε προέλθει από 1100 χλμ μακριά, από το Ραγιόν Ιβάνκιβ στα βόρεια της περιφέρειας του Κιέβου, κοντά στα σύνορα της Ουκρανίας με τη Λευκορωσία. Από το Τσερνόμπιλ.

Προσοχή. Είναι χρόνια που η πληροφορία μεταδιδόταν πάρα πολύ δύσκολα, οι επικοινωνίες ήταν σε επίπεδα πολύ μακριά από αυτά που έχουμε συνηθίσει τις τελευταίες δεκαετίες. Γι’ αυτό εξετάζονταν όλα τα ενδεχόμενα, γι’ αυτό δεν απορρίπτονταν και τα long shot σενάρια.

Τηλέφωνα, φαξ, τέλεξ, όποιο μέσο ήταν διαθέσιμο επιστρατεύτηκε για να διαδοθεί και να διερευνηθεί η πληροφορία.

Οι σουηδικές αρχές ενημερώνονται από τους επιστήμονες και αργά το βράδυ την ίδια ημέρα, δυο ολόκληρα εικοσιτετράωρα μετά την καταστροφή, η Σοβιετική Ένωση δηλώνει στους Σουηδούς ότι έχει συμβεί «ένα μικρό ατύχημα».

Η κυβέρνηση της Σουηδίας, ως όφειλε, ενημερώνει με τη σειρά της τον κόσμο για την ραδιενεργό ρύπανση που προκλήθηκε από το ατύχημα στην Σοβιετική Ένωση και το κουβάρι αρχίζει να ξετυλίγεται.

Στην Ελλάδα είναι Μεγάλη Εβδομάδα. Κατ’ αντιστοιχία για μας, η έκρηξη έγινε το Σάββατο του Λαζάρου, οι Σουηδοί το πήραν είδηση Μεγάλη Δευτέρα, όπως και η ελληνική κυβέρνηση και Μεγάλη Τρίτη η χώρα έχει καταληφθεί από πανικό.

Μεγάλη Τετάρτη του 1986 τα ΝΕΑ εξέπεμπαν ήδη SOS. Είναι το πρώτο «εκτός πλαισίου» Πάσχα που θυμάμαι, πιο τρελό και από το «έρημο» Πάσχα του καιρού της πανδημίας και του εγκλεισμού.

Στα σούπερ μάρκετ πανικός. Το εβαπορέ ήταν το χαρτί υγείας της εποχής, με εικόνες άπειρου κάλλους να εκτυλίσσονται στα ταμεία. Στις λαϊκές καθησύχαζαν με «πιστοποιήσεις» σαν αυτή που βλέπετε στη φωτογραφία, στο Δημόκριτο έτρωγαν φράουλες, στις δουλειές και στα γραφεία μια μίξη «πλάκας» και τρόμου.

Είναι οι τελευταίες εποχές του Ψυχρού Πολέμου, εποχές που το TASS έφερνε ως αντίβαρο το ατύχημα στο Three Mile Island και διαβεβαίωνε ότι και στις ΗΠΑ συμβαίνουν ανάλογα ατυχήματα. «Πολιτική κεφαλαιοποίηση», διασπορά ψευδών και ημιαληθών ειδήσεων, ημέτεροι καθησυχασμοί, «γραμμές» και λοιπά συμπαρομαρτούντα.

Μοναδικές πηγές ενημέρωσης τότε, η κρατική ΕΡΤ, οι εφημερίδες και το ραδιόφωνο. Αναλαμβάνουν δράση τα καφενεία, οι «πληροφορίες», τρόπον τινά τα μέσα κοινωνικών δικτύων της εποχής. Τραγέλαφος.

Οι επιπτώσεις στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης έγιναν αντιληπτές πολλά χρόνια αργότερα, όταν πια οι καινούργιες γενιές πιθανόν να μην ήξεραν καν τι είναι το Τσερνόμπιλ και τι συνειρμούς κάνει ένας μεσήλικας στο άκουσμα της λέξης.

Γεγονός είναι, ότι η παγκόσμια κοινότητα αντιλήφθηκε τότε την έκτασή του, μόνο όταν έγινε γνωστό ότι οι Σοβιετικοί εκκένωσαν την περιοχή και περισσότερους από 100 χιλιάδες άνθρωποι άφησαν τη γη και το βιός τους για να σωθούν.

Οι περισσότεροι είτε θυμήθηκαν είτε έμαθαν για το Τσερνόμπιλ πριν μερικά χρόνια, το 2019, με αφορμή την πολύ καλή ομώνυμη σειρά συμπαραγωγής HBO και Sky UK, η οποία βασίστηκε στο εξαιρετικό βιβλίο της βραβευμένης Λευκορωσίδας συγγραφέα, Σβετλάνα Αλεξίεβιτς.

Αξίζει τον κόπο να αφιερώσετε το χρόνο σας. Παρά τη δραματουργία και αρκετές υπερβατικές αναφορές για τη χάρη της μυθοπλασίας, η σειρά μεταφέρει στο χωροχρόνο και αποδίδει εξαιρετικά το κλίμα της εποχής.

Η βραβευμένη με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2015 Αλεξίεβιτς, υπήρξε επί σειρά ετών ρεπόρτερ και δημοσιογράφος και εκτός από το Τσερνόμπιλ, κατέγραψε με δραματικό τρόπο τα απόνερα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τον Πόλεμο στο Αφγανιστάν, την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και τα περισσότερα ιστορικά γεγονότα στην ιστορία της ΕΣΣΔ. Ίσως είναι από τις κορυφαίες στην τέχνη της τεκμηριωτικής πεζογραφίας.

Ανυπολόγιστες συνέπειες, ανοικτές ερμηνείες μέχρι σήμερα, 38 χρόνια μετά. Δίχως την προσήκουσα επιστημονική κατάρτιση και τις απαραίτητες γνώσεις, είναι απίθανο να τεκμηριωθούν οι επιβλαβείς συνέπειες που είχε το ατύχημα στην Ελλάδα.

Επί σειρά ετών ακούγαμε και διαβάζαμε για καρκίνους που πρόσεβαλαν συνανθρώπους, για συγγενείς που έφυγαν εξαιτίας του Τσερνόμπιλ, για ανωμαλίες στην τροφική αλυσίδα, για πολλά.

Δεν είναι σώφρον να παρθεί θέση και δεν είναι και σωστό να τοποθετούμαστε στη δημόσια σφαίρα για ζητήματα που άπτονται προσωπικών δεδομένων.

Αυτό που γνωρίζουμε με ασφάλεια ωστόσο, είναι ότι βάσει της Έκθεσης της ΕΕ το 2014, οι πιο βλαβερές ουσίες έχουν πια αποσυντεθεί και μόνο ορισμένα επιβλαβή υλικά, όπως το καίσιο και το πλουτώνιο, έχουν παραμείνει στο περιβάλλουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε χαμηλά ποσοστά μεν, αλλά θα παραμείνουν εκεί για εκατοντάδες, μπορεί και χιλιάδες χρόνια.

Στην πατρίδα μας, όπου επλήγησαν περισσότερο η Βόρεια Ελλάδα και η Θεσσαλία, μετρήσεις από το 1996, κατέδειξαν εκπομπές καισίου 65 κιλομπεκερέλ ανά τ.μ. (το όριο επικινδυνότητας βρίσκεται στα 5 κιλομπεκερέλ), αλλά σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά στοιχεία δεν παρατηρήθηκε αύξηση στη συχνότητα εμφάνισης καρκίνου του θυρεοειδούς και λευχαιμίας.

Από μια συζητήσιμη έρευνα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας προκύπτει ότι το 1986 πραγματοποιήθηκαν περί τις δυόμισι χιλιάδες (!) εκτρώσεις, από γονείς οι οποίοι φοβήθηκαν πιθανές επιπτώσεις ραδιενέργειας στο έμβρυο.

Η «τεκμηρίωση» για τα κίνητρα των γονέων ωστόσο, δεν πείθουν. Γενικά θεωρώ ότι οφείλουμε να είμαστε πολύ επιφυλακτικοί με ερμηνείες στατιστικών στοιχείων και πάντοτε να αναζητούμε πηγές και κίνητρα. Άλλη συζήτηση αυτή, πιθανώς να εμβαθύνουμε στο μέλλον.

Το επιμύθιο είναι ότι η καταστροφή του Τσερνόμπιλ απέδειξε ότι η μόλυνση του περιβάλλοντος δεν έχει σύνορα, δεν ιδεολογικοποιείται, δεν αφορά μονάχα τους ιστορικούς ή τους συνομωσιολόγους.

Ο ανθρώπινος παράγοντας, όσο κι αν ψηφιοποιείται η ζωή μας, όσο κι αν οδεύουμε στην εποχή του AI και της τεχνολογικής υποβοήθησης, παραμένει σταθερά η γενεσιουργός αιτία ατυχημάτων και «ατυχημάτων». Και το απρόβλεπτο θα είναι πάντοτε ο παράγοντας Χ στην εξίσωση της ζωής μας.