Νέα στοιχεία για τη (χαμένη) προσέγγιση της Ρωσίας με τη Δύση, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ

Πριν από δεκαεννέα χρόνια, σε ομιλία του στη ρωσική Δούμα, ο Βλαντίμιρ Πούτιν χαρακτήρισε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης ως «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του (20ού) αιώνα». Μάλιστα, για τον ρωσικό λαό, συμπλήρωσε, «κατέστη μια αληθινή τραγωδία». Με αυτό δεν εννοούσε την ακραία φτωχοποίηση και ανασφάλεια που χαρακτήρισαν την περίοδο της μετάβασης από τον υπαρκτό σοσιαλισμό σε μια ληστρική μορφή καπιταλισμού. Αναφερόταν στην απόσπαση ρωσικών πληθυσμών από τη μητέρα-πατρίδα: «Δεκάδες εκατομμυρίων συμπολιτών και συμπατριωτών μας βρέθηκαν πέρα από τα σύνορα της ρωσικής επικράτειας», είπε αναφερόμενος στις ρωσικές μειονότητες που ζούσαν σε, ανεξάρτητες πλέον, πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.

Η ομιλία εκείνη του Απριλίου 2005, πέντε χρόνια μετά την είσοδό του ως προέδρου στο Κρεμλίνο, είναι διαφωτιστική για τον τρόπο σκέψης του Πούτιν. Η εικόνα του για την ιστορία και τις σχέσεις των κρατών είναι στενά γεωπολιτική: κυριαρχείται από συγκρούσεις συμφερόντων για τον έλεγχο τμημάτων της υδρογείου. Η προοπτική ενός διασυνδεδεμένου και αλληλεξαρτώμενου κόσμου, όπου η χρήση βίας μεταξύ κρατών αποδεικνύεται ασύμφορη και ατελέσφορη, δεν έχει θέση στην κοσμοαντίληψή του. Νοσταλγεί τις εποχές που μια ρωσόφωνη (όχι όμως και ρωσική) άρχουσα τάξη κυβερνούσε ένα πολύ το μεγάλο τμήμα του ευρασιατικού χώρου και θεωρεί όνειδος την ύπαρξη ρωσικών μειονοτήτων στο εξωτερικό. Η αποστολή του ως de facto ισόβιου ηγέτη της χώρας του είναι να επαναφέρει τη Ρωσία στα σύνορα της πάλαι ποτέ σοβιετικής (ή και τσαρικής) αυτοκρατορίας.

Το δυστύχημα για εμάς τους υπολοίπους είναι ότι υπήρξε εποχή που η Ρωσία κυβερνήθηκε από ανθρώπους με διαφορετικές ιδέες· ότι άνοιξε τότε ένα παράθυρο ευκαιρίας για μια στενή εταιρική σχέση ανάμεσα στη Μόσχα και τη Δύση, το οποίο σήμερα είναι ερμητικά κλειστό. Χάρη στο National Security Archive, αμερικανικό μη κερδοσκοπικό ίδρυμα, αφιερωμένο στη συστηματική αναζήτηση και δημοσίευση αρχειακού υλικού από τις ΗΠΑ και αλλού, πληροφορούμαστε ότι η προσέγγιση ανάμεσα στη Ρωσία του Μπόρις Γέλτσιν και τη Δύση είχε προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό ώστε έμοιαζαν εφικτά ακόμα και σενάρια «οργανικής» ένταξης της Ρωσίας σε ένα κοινό σύστημα ασφάλειας (ΝΑΤΟ), ίσως δε και οικονομικής ολοκλήρωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση).

Ήδη από τον Φεβρουάριο του 1992, μόλις μερικές εβδομάδες μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Manfred Wörner μίλησε στη Μόσχα για κοινότητα συμφερόντων και το «βαθύ ενδιαφέρον» της Συμμαχίας να βοηθήσει τη Ρωσία να «ανθίσει» στο μέλλον. Σκιαγράφησε ακόμη το όραμα μιας Ευρώπης ως ένα «νέο περιβάλλον ασφάλειας», που θα στηριζόταν σε τρεις πυλώνες: τη διαδικασία του Ελσίνκι για τη συνεργασία και την ασφάλεια στην Ευρώπη, την (τότε) Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και το ΝΑΤΟ». Σύμφωνα με το ρωσικό πρακτικό των συνομιλιών, οι νέοι ηγέτες του Κρεμλίνου λίγο πολύ συμμερίζονταν τις ιδέες αυτές.

Τα επόμενα στοιχεία αφορούν τις επαφές μελών της κυβέρνησης του Bill Clinton με κορυφαίους Ρώσους αξιωματούχους. Παρά τις διαφορές σε επί μέρους εκτιμήσεις και συμφέροντα, οι δύο πλευρές εμφανίζονται να «τα βρίσκουν» στο τέλος της ημέρας, σε κρίσιμα θέματα που τότε απασχολούσαν τη Μόσχα και τη Δύση: τον περιορισμό των πυρηνικών εξοπλισμών, τον τερματισμό των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία, και τη συμμετοχή της Ρωσίας σε ένα κοινό πλαίσιο ασφάλειας με τις χώρες του ΝΑΤΟ, τον Συνεταιρισμό για την Ειρήνη (PfP).

Δύο ενσταντανέ προκαλούν εντύπωση, καθώς συμβολίζουν ένα κλίμα συνεργασίας που σήμερα φαντάζει αδιανόητο: η διεξαγωγή κοινών ρωσοαμερικανικών γυμνασίων (κωδική ονομασία «Peacekeeper», τοποθεσία το Φορτ Ρίλεϊ του Κάνσας) ενόψει της ρωσικής συμμετοχής στη νατοϊκή ειρηνευτική αποστολή στη Βοσνία· και η πρόσκληση του Αμερικανού υπουργού Άμυνας William Perry στον Ρώσο ομόλογό του, στρατηγό Πάβελ Γκρατσόφ, να πατήσουν μαζί τον πυροδοτικό μηχανισμό που κατέστρεψε ένα υπόγειο σιλό αμερικανικού διηπειρωτικού πυραύλου στη βάση Γουάιτμαν στο Μισούρι, τον Οκτώβριο του 1995.

Έκτοτε, οι επαφές συνεχίστηκαν αλλά το όραμα του Wörner παρέμεινε ανεκπλήρωτο. Το ΝΑΤΟ επέλεξε να εντάξει στους κόλπους της χώρες που προηγουμένως ανήκαν στο σοβιετικό μπλοκ, παρά την προφορική υπόσχεση του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών στη Μόσχα, παραμονές της γερμανικής ενοποίησης του 1990, ότι η Συμμαχία δεν επρόκειτο να επεκταθεί «ούτε ίντσα σε ανατολική κατεύθυνση». Η νατοϊκή επέμβαση στην κρίση του Κοσσόβου, το 1999, επίσης επέδρασε αρνητικά. Ούτε η Ευρωπαϊκή Ένωση φάνηκε έτοιμη να εμβαθύνει τη σχέση της με τη Ρωσία, καθώς είχε να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της μεγάλης διεύρυνσής της με κράτη της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης – μεταξύ αυτών και τις τρεις Βαλτικές Δημοκρατίες, που περιλάμβαναν σημαντικές ρωσικές μειονότητες.

Την εποχή που ο Πούτιν διαδεχόταν τον Μόρις Γέλτσιν στο Κρεμλίνο, η δυναμική (το momentum) σύγκλισης της Ρωσίας με τη Δύση είχε εξασθενίσει δραστικά. Μια αναλαμπή, την επομένη των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, όταν Ουάσιγκτον και Μόσχα διαπίστωσαν κοινό συμφέρον στον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας», αποδείχτηκε πρόσκαιρη. Στο μυαλό του Πούτιν αποκρυσταλλωνόταν ένα πολύ διαφορετικό όραμα, που θα (επαν)έφερε τη Ρωσία σε τροχιά αντιπαράθεσης με τη Δύση: Ανάκτηση ή έλεγχος πρώην σοβιετικών εδαφών ως διασφάλιση έναντι μιας, υποτίθεται, εχθρικής Δύσης, αλλά και ως απάντηση στην όποια εσωτερική αμφισβήτηση. Αν όμως κάτι μπορεί κανείς, με τα διαθέσιμα στοιχεία, να προσάψει στις ηγεσίες του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν είναι εχθρότητα αλλά μάλλον ανέμελη αδιαφορία για την πορεία του μεγάλου όσο και ανασφαλούς γείτονά τους.