Οpen data: Η χρήση ανοικτών δεδομένων σε Ελλάδα κι Ευρώπη

Ο Γιώργος Α. Παπανδρέου είχε κάνει την αρχή το 2005, καταθέτοντας πρόταση νόμου για την υποχρεωτική ανάρτηση στο διαδίκτυο κάθε απόφασης των φορέων της Δημόσιας Διοίκησης και της Κυβέρνησης. Η «Διαύγεια» ξεκίνησε τη λειτουργία της την 1η Οκτωβρίου του 2010 και σταδιακά εντάχθηκαν σε αυτήν τα Υπουργεία, ο Δημόσιος Τομέας και οι Δήμοι. Ήταν ένα ορόσημο για τη χρήση των ανοιχτών δεδομένων (open data) στην Ελλάδα, καθώς πληροφορίες που αφορούσαν γραφειοκρατικά και οικονομικά ζητήματα γίνονταν για πρώτη φορά διαθέσιμες σε τέτοια κλίμακα και στο ευρύ κοινό. Ωστόσο η ευρεία και ουσιαστική χρήση των ανοιχτών δεδομένων στην Ελλάδα κινείται σήμερα σε χαμηλά επίπεδα, σε αντίθεση με τις υψηλές επιδόσεις του παρελθόντος, κατά την περίοδο ακμής της «Διαύγειας». Τα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατατάσσουν τη χώρα μας χαμηλά στους σχετικούς πίνακες και πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τον Δείκτη Ωριμότητας της χρήσης open data της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η χώρα μας έχει επιστρέψει στην κατηγορία του «αρχάριου», παρά το γεγονός ότι μέχρι και το 2018 χαρακτηριζόταν ως “fast-tracker”.

Open Data: Ο όρος «ανοιχτά δεδομένα», η νομοθεσία και η χρήση τους

Ο όρος «ανοιχτά δεδομένα» εμφανίστηκε πρώτη φορά το 1995 και σχετίζεται με αριθμούς και στοιχεία, τα οποία είχαν περιβαλλοντικό και γεωφυσικό χαρακτήρα. Το 2007 στη Σεβαστούπολη της Καλιφόρνια, τα open data απέκτησαν κωδικοποιημένη μορφή, βασισμένα στις αρχές του ανοιχτού κώδικα και με στόχευση να μοιράζονται μέσω δημοσίων ιδρυμάτων. Με τα χρόνια, πολλές χώρες εισήγαγαν νομοθεσία η οποία καθιστούσε τα δεδομένα πολλών φορέων, ανοιχτά προς το κοινό. Κυβερνητικά γραφεία, Υπουργεία, Δήμοι και άλλοι τοπικοί φορείς, έχουν πλέον ξεχωριστές αναφορές σε δεδομένα στις ιστοσελίδες τους, όπως γεωγραφικές πληροφορίες (με συστήματα GIS), στατιστικά στοιχεία, πληροφορίες για τις δημόσιες συγκοινωνίες κ.α. Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι τα ανοιχτά δεδομένα δεν είναι ταυτόσημη έννοια με τα στοιχεία των δημοσίων οργανισμών. Οι τελευταίοι είναι πολλές φορές υποχρεωμένοι από το νόμο να μοιράζονται συγκεκριμένες πληροφορίες, στο πλαίσιο της διαφάνειας και της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Αντίθετα, χρήση και παροχή ανοικτών δεδομένων μπορεί να γίνει και από εταιρείες και φορείς του ιδιωτικού τομέα, έτσι ώστε να αυξηθεί η διάδραση και η αύξηση της εμπιστοσύνης από το ευρύ κοινό.

Από το 1970 κι έπειτα πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν θεσπίσει νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία οι φορείς του δημοσίου τομέα υποχρεούνται να απαντούν σε ερωτήσεις που υποβάλλονται από πολίτες ή οργανώσεις. Στη συνέχεια δε, ο κόσμος πρέπει να έχει άμεση πρόσβαση στις απαντήσεις αυτές και τα στοιχεία που τις συνοδεύουν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ενέκρινε για πρώτη φορά σχετική νομοθεσία το 2003, ενώ σύμφωνα με την Οδηγία (ΕΕ) 2019/1024 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, τα δημόσια και δημοσίως χρηματοδοτούμενα δεδομένα μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν για εμπορικούς ή μη σκοπούς. Η Οδηγία έχει ως στόχο την ενίσχυση του κοινωνικού και οικονομικού δυναμικού των πληροφοριών αυτών, καθιστώντας τες εύκολα και άμεσα διαθέσιμες, ακόμα και για νεοσύστατες και μικρές επιχειρήσεις. Τέτοια δεδομένα μπορεί να είναι:

• Γεωχωρικά
• Περιβαλλοντικά
• Μετεωρολογικά
• Στατιστικά
• Εταιρικά και σχετικά με εταιρική ιδιοκτησία και τέλος
• Mobility Data, δηλαδή συγκεντρωτικές, ανώνυμες μετρήσεις των μετακινήσεων των ανθρώπων, γύρω από σημεία ενδιαφέροντος (POI).

Πέρα από τα προφανή οφέλη των ανοιχτών δεδομένων, η χρήση τους θέλει μεγάλη προσοχή και σύνεση, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο παίζει η μέθοδος συλλογής αυτών, καθώς και των μεταδεδομένων τους. Σε αντίθετη περίπτωση, είναι πολύ εύκολο να καταλήξει κανείς σε λάθος συμπεράσματα και πορίσματα. Είναι επίσης σύνηθες το φαινόμενο να προσπαθεί κανείς μέσω αυτών των δεδομένων να ερμηνεύσει άλλα, τα οποία είτε απουσιάζουν, είτε δεν υπάρχει ασφαλής μέθοδος για τον υπολογισμό τους. Η ουσιαστική αξιοποίηση των ανοιχτών δεδομένων έγκειται στη διάκριση του απλά προσβάσιμου (accessible), από το κατανοητό (understandable) και τελικά το χρήσιμο (useful).

Ένα εξαιρετικά επιτυχημένο παράδειγμα χρήσης ανοικτών δεδομένων είναι το Budget Stories στη Μολδαβία. Το μήνυμα στην αρχική του σελίδα είναι σαφές και λέει «Μάθε πώς ξοδεύονται τα χρήματά σου». Πρόκειται για ένα website το οποίο παρέχει πληροφορίες για τον προϋπολογισμό της κυβέρνησης της Μολδαβίας, χρησιμοποιώντας δεδομένα και από άλλες πηγές, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα. Παρέχει για παράδειγμα πληροφορίες και στοιχεία από το Υπουργείο Οικονομικών της χώρας και το Εθνικό Γραφείο Στατιστικής, στοιχεία που αφορούν θέματα της οικονομίας, της ενέργειας και του περιβάλλοντος. Μέσω της πλατφόρμας, ένας μεγάλος όγκος δεδομένων οπτικοποιείται και γίνεται έτσι πιο κατανοητός στο ευρύ κοινό. Οι ξένες επενδύσεις, η οικονομική βοήθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι κυβερνητικές δαπάνες για την υγεία, διάφορα οικονομικά δεδομένα περνάνε από το μικροσκόπιο του Budget Stories και γίνονται διαθέσιμα στο ευρύ κοινό.

Η χώρα μας σίγουρα δεν είναι από τις πρωτοπόρους στη χρήση ανοικτών δεδομένων, όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι προκλήσεις είναι αρκετές και σχετίζονται με τη διαχείρισή τους, τη διαφάνεια και τη διακυβέρνηση. Τα επίσημα στοιχεία δείχνουν ότι η συζήτηση για τα open data έχει ανοίξει, ωστόσο η σχετική κατάταξη της Ελλάδας είναι ακόμα χαμηλή. Η κα Βικτώρια Λούβαρη, Marketing Executive της εταιρείας Linked Business με εκπαιδευτικό υπόβαθρο σε Informatics Engineering και Informatics & Management, έχει κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο τα ανοιχτά δεδομένα μπορούν να αξιοποιηθούν ως στρατηγικό πλεονέκτημα στις επιχειρήσεις. Διακρίνει επίσης έναν δυναμικό χώρο, όπου τα  δεδομένα μετατρέπονται από ακατέργαστη πληροφορία σε επιτυχημένη στόχευση σε εξατομικευμένο μήνυμα. Μιλώντας στην Athens Voice για το ζήτημα των ανοιχτών δεδομένων, η κα Λούβαρη έδωσε την εικόνα της χρήσης τους στη χώρα μας.

«Είναι δίκαιο να επισημάνουμε ότι η αναγνώριση της ανάγκης για την υιοθέτησή των ανοικτών δεδομένων στη χώρα μας διαφέρει από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι προκλήσεις που υπάρχουν περιστρέφονται κυρίως γύρω από την ευαισθητοποίηση, την εκπαίδευση και τις υποδομές. Οι ενδιαφερόμενοι δεν κατανοούν πλήρως τα δυνητικά οφέλη των ανοικτών δεδομένων, ενώ ταυτόχρονα δεν έχει επιλυθεί πλήρως το ζήτημα τυποποιημένων πρακτικών για τη δημοσίευση και τη χρήση τους.

Κάθε Δεκέμβριο η Ευρωπαϊκή Ένωση δημοσιεύει την ετήσια αναφορά, που αφορά στο επίπεδο ωριμότητας των ανοικτών δεδομένων σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η αναφορά καταγράφει την πρόοδο στην προώθηση της διαθεσιμότητας και της επαναχρησιμοποίησης των πληροφοριών του δημόσιου για 35 χώρες, περιλαμβανομένων των 27 κρατών-μελών της ΕΕ, επιπλέον 3 χωρών της Ευρωπαϊκής Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών (EFTA), 4 υποψηφίων χωρών και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Η αναφορά του 2023, κατατάσσει την Ελλάδα στην 30ή θέση (“beginner”) του συνόλου αξιολόγησης. Εδώ, αξίζει να αναφέρουμε ότι την εποχή που η Διαύγεια βρισκόταν στην ακμή της, η Ελλάδα κατείχε μια από τις κορυφαίες θέσεις (“trend setter”) στον δείκτη αξιολόγησης ωριμότητας. Σε αυτό συνέβαλαν και μερικά επιτυχημένα έργα, όπως η συνέργεια του Μιχάλη Βαφόπουλου (σ.σ. CEO της Linked Business) με την ΕΕΛΛΑΚ και το αρμόδιο υπουργείο.»

Όσον αφορά το θέμα της διάκρισης της πρόσβασης στα δεδομένα, από την κατανόηση και χρησιμότητά τους, η κα Λούβαρη είναι σαφής:

«Η προσβασιμότητα είναι μόνο το πρώτο βήμα, το οποίο όμως δεν μεταφράζεται απαραίτητα σε αποτελεσματική χρήση. Η πρόκληση έγκειται στο να γίνουν τα δεδομένα κατανοητά, εφαρμόσιμα και χρήσιμα για τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Να γεφυρωθεί δηλαδή το χάσμα μεταξύ της πρόσβασης στα πρωτογενή δεδομένα και της πρακτικής εφαρμογής τους, προς όφελος των ενδιαφερόμενων. Για να αντιμετωπιστεί αυτό, θα πρέπει να γίνουν βήματα προς την εκπαίδευση πάνω στα δεδομένα, την προώθηση μορφών δεδομένων φιλικών προς τον χρήστη και την ανάπτυξη εργαλείων που απλοποιούν την ανάλυσή τους.»

Στο εγγύς μέλλον τα ανοιχτά δεδομένα θα αποτελούν πολύτιμο πόρο για τους πολίτες, τους ιδιώτες και τις εταιρείες, όσον αφορά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που κάτι τέτοιο συμβαίνει ήδη, ακόμα και αν δεν το αντιλαμβανόμαστε. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα δεδομένα της κίνησης στον δρόμο, για τα οποία πολύς κόσμος ενημερώνεται καθημερινά και σε πραγματικό χρόνο, ώστε να επιλέξει τη βέλτιστη και πιο σύντομη διαδρομή. Πρόκειται για δεδομένα ανοιχτά, ξεκάθαρα, νόμιμα, τα οποία όμως χρειάζονται την πρότερη εξοικείωση του πολίτη, έτσι ώστε να γίνουν κατανοητά και εν τέλει χρήσιμα.

Είναι σίγουρο πως η χρήση των ανοιχτών δεδομένων θα αυξηθεί σε Ελλάδα και Ευρώπη τα επόμενα χρόνια και η κα Λούβαρη μοιάζει αισιόδοξη: 

«Το μέλλον των ανοιχτών δεδομένων στην Ευρώπη και την Ελλάδα έχει μεγάλες δυνατότητες για μετασχηματιστικές αλλαγές. Όσο η ευαισθητοποίηση συνεχίζει να αυξάνεται, τροφοδοτούμενη από τις τεχνολογικές εξελίξεις και μια παγκόσμια στροφή προς τη λήψη αποφάσεων με γνώμονα τα δεδομένα, μπορούμε να περιμένουμε μεγάλες ταχύτητες στην υιοθέτηση ανοιχτών δεδομένων. Ωστόσο, οι προκλήσεις παραμένουν, ιδιαιτέρως για τη χώρα μας. Η επιτυχία της Ελλάδας θα εξαρτηθεί από συνεχείς προσπάθειες σε τρεις βασικούς πυλώνες: εκπαίδευση πάνω στα δεδομένα, ανάπτυξη υποδομών και διατήρηση σωστής λειτουργίας του ρυθμιστικού περιβάλλοντος. Η τροχιά των ανοιχτών δεδομένων, λοιπόν, σε Ευρώπη και Ελλάδα είναι πολλά υποσχόμενη. Με συντονισμένες προσπάθειες και συλλογική προσέγγιση, μπορούμε να προβλέψουμε ένα μέλλον όπου τα ανοιχτά δεδομένα θα χρησιμεύουν ως καταλύτης για θετικές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, ξεκλειδώνοντας παράλληλα νέες δυνατότητες για καινοτομία και πρόοδο.»

Καθώς όλο και περισσότεροι πολίτες συνειδητοποιούν τις δυνατότητες της χρήσης ανοικτών δεδομένων, μπορούμε να πούμε με σχετική ασφάλεια πως στο μέλλον θα υπάρξει μεγάλη ζήτηση για διευρυμένη διαθεσιμότητά τους. Γίνεται κατανοητό πως η ευθύνη των Φορέων και των Εταιρειών είναι μεγάλη, καθώς οι πιθανές παραλείψεις σε δεδομένα μπορούν να γίνουν μέχρι και αντικείμενο μέχρι νομικής διαμάχης. Αντίστοιχα, η παροχή των πληροφοριών πρέπει να δίνει εξ ορισμού μεγάλη βαρύτητα σε θέματα GDPR, προσωπικών πληροφοριών κ.α. Η συνεχής και διαρκής αξιολόγηση των ανοιχτών δεδομένων είναι, σε αυτή την περίπτωση, το κλειδί της επιτυχίας.