Αλεξέι Ναβάλνι: Ο άνθρωπος που αμφισβήτησε το καθεστώς του Βλαντιμίρ Πούτιν

Ο θάνατος του Ρώσου πολιτικού –και ορκισμένου αντιφρονούντα του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν– Αλεξέι Ναβάλνι δεν εξέπληξε κανέναν. Ακόμα και όσοι δεν παρακολουθούν τις διεθνείς εξελίξεις, πόσο μάλλον δε τη ρωσική πολιτική σκηνή, γνωρίζουν πως ένα αυταρχικό και προσωποκεντρικό καθεστώς όπως το ρωσικό δεν μπορεί να συμβιώσει με οποιαδήποτε αντιπολίτευση, ακόμα και αν αυτή δεν έχει τα μέσα να καταλάβει εκείνη τη νομοθετική ή την εκτελεστική εξουσία. Ο ίδιος ο Ναβάλνι αυτό το καταλάβαινε πάρα πολύ καλά· ωστόσο, ακόμα και σε αυτές τις συνθήκες, ο Ναβάλνι βρήκε μέσα του το θάρρος και την αυταπάρνηση ώστε να αμφισβητήσει τον Πούτιν, γνωρίζοντας πως αυτό ενδεχομένως θα του κόστιζε τη ζωή – όπως και έγινε.

Xιλιάδες Ευρωπαίοι πολίτες σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες –κυρίως στις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ– διαδήλωσαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας εναντίον του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν

Για αυτόν τον λόγο, η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας απέναντι στην είδηση του θανάτου του Ναβάλνι ήταν αναμενόμενη. Τόσο η αμερικανική κυβέρνηση όσο και η ηγεσία της ΕΕ εξέφρασαν τον θυμό τους για τις συνθήκες που οδήγησαν στο συγκεκριμένο αποτέλεσμα· όπως εξάλλου το έθεσε ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, «η ΕΕ θεωρεί το καθεστώς του Πούτιν ως τον μόνο υπαίτιο για αυτόν τον τραγικό θάνατο», με τον Ύπατο Εκπρόσωπο της Ένωσης για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, Τζοζέπ Μπορέλ, να προχωράει σε μια αντίστοιχη δήλωση. Πάνω απ’ όλα όμως, χιλιάδες Ευρωπαίοι πολίτες σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες –κυρίως στις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ– διαδήλωσαν σε ένδειξη διαμαρτυρίας εναντίον του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν. Άθελά του, ο Ναβάλνι έγινε σύμβολο εναντίον του ρωσικού αυταρχισμού, και στο πλαίσιο του ρώσο-ουκρανικού πολέμου, ακόμα και ο θάνατός του εξυπηρετεί τον σκοπό για τον οποίο έδωσε τη ζωή του.

Η πορεία του Αλεξέι Ναβάλνι και η εναντίωση στον Βλαντιμίρ Πούτιν

Ο Αλεξέι Ναβάλνι εισήλθε για πρώτη φορά στο ραντάρ του ρωσικού καθεστώτος στα μέσα της δεκαετίας του 2000, ως ένα εκ των ανερχόμενων στελεχών του αντικυβερνητικού και φιλοευρωπαϊκού κόμματος Yabloko. Κατά τη διάρκεια των ετών που ακολούθησαν, κατέλαβε διάφορα αξιώματα, από τα οποία ανέκαθεν ασκούσε κριτική στο καθεστώς του Πούτιν, ενώ εναντιωνόταν πλήρως στις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στις οποίες προχωρούσε η ρωσική κυβέρνηση ώστε να μπορεί ο Ρώσος Πρόεδρος να παραμείνει στην εξουσία χωρίς κανένα απολύτως πρόβλημα. Παρά τη δράση του εντός Ρωσίας, ο Ναβάλνι έγινε γνωστός σε διεθνές επίπεδο όταν διεκδίκησε τη δημαρχεία της Μόσχας, πίσω στο 2013· παρά το γεγονός πως ηττήθηκε από τον Σεργκέι Σομπιάνιν, ο οποίος αποτελούσε τον εκλεκτό του Πούτιν. Eντούτοις, κατάφερε να κερδίσει το 27% της ψήφου –σε συνθήκες πλήρους εκλογικής αδιαφάνειας– γεγονός που τράβηξε τη διεθνή προσοχή στο πρόσωπό του. Ο λόγος είναι πως, η υποψηφιότητά του για τη δημαρχεία της Μόσχας –αλλά και το προσωπικό του προφίλ ενός νέου και ανερχόμενου πολιτικού αντιφρονούντα του πουτινισμού– ενείχαν την προοπτική της αμφισβήτησης ενός καθεστώτος το οποίο προκαλούσε όλο και περισσότερα προβλήματα στο διεθνές στερέωμα, έχοντας υιοθετήσει ένα δόγμα νέο-επεκτατισμού, όπως αυτός εξάλλου εκφράστηκε στον ρώσο-ουκρνανικό πόλεμο του 2014.

 Ο Ναβάλνι καταδικάστηκε σε φυλάκιση το 2021 μετά την επιστροφή του από τη Γερμανία, όπου είχε νοσηλευτεί για ένα διάστημα ώστε να ξεπεράσει έναν σοβαρό, και εξαιρετικά ύποπτο, δηλητηριασμό

Εξάλλου, το γεγονός πως ο Ναβάλνι αποτέλεσε το κοφτερότερο αγκάθι στα πλευρά του ρωσικού καθεστώτος αποδεικνύεται περίτρανα από τις αλλεπάλληλες διώξεις που αντιμετώπισε από τις –πλήρως ελεγχόμενες από τον Πούτιν– ρωσικές αρχές. Αμέσως μετά την εξαιρετικά επιτυχημένη, για τα δεδομένα υποψηφιότητα του για τη δημαρχεία της Μόσχας, ο Ναβάλνι ήρθε αντιμέτωπος με σωρεία ανυπόστατων κατηγοριών, με τις διώξεις που ακολούθησαν να αποσκοπούν ουσιαστικά στη νομική αποτροπή του από το να είναι εκ νέου υποψήφιος για οποιοδήποτε αξίωμα. Παρότι ο ίδιος απέφυγε τον εγκλεισμό σε πρώτη φάση, οι ρωσικές αρχές προχώρησαν σε νέες διώξεις στα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, οι οποίες οδήγησαν στην επιβολή μιας μακρόχρονης ποινής σε κατ’ οίκον περιορισμό. Εν τέλει –και έπειτα από αμέτρητες προσπάθειες– ο Ναβάλνι καταδικάστηκε σε φυλάκιση το 2021 μετά την επιστροφή του από τη Γερμανία, όπου είχε νοσηλευτεί για ένα διάστημα ώστε να ξεπεράσει έναν σοβαρό, και εξαιρετικά ύποπτο, δηλητηριασμό. Έχοντας εκτίσει την ποινή του, αφέθηκε ελεύθερος με περιοριστικούς όρους, ωστόσο η συνέπειά του στον αντιπολιτευτικό του ζήλο απέναντι στον Πούτιν οδήγησε σε ακόμα μια φυλάκιση το 2022 με τον Ρώσο αντιφρονούντα να καταδικάζεται τελικά σε κάθειρξη δεκαεννιά χρόνων. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Ναβάλνι απεβίωσε σε σωφρονιστικό κατάστημα υψίστης ασφαλείας, το οποίο βρίσκεται πέρα από τα Ουράλια Όρη, στη ρωσική στέπα.

Ο Ναβάλνι προσωποποιούσε μια εναλλακτική, καλύτερη Ρωσία

Για να κατανοήσει κανείς τη σημασία του θανάτου του Ναβάλνι, θα πρέπει να αντιληφθεί πώς ο ίδιος μετετράπη σε σύμβολο την ανάγκης εκατομμυρίων Ρώσων πολιτών να συνεχίσουν τις ζωές τους σε πραγματικά δημοκρατικές συνθήκες. Η δημοκρατικοποίηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας αποτέλεσε το σπουδαιότερο μετά-ψυχροπολεμικό ενδεχόμενο για τη διασφάλιση της διεθνούς σταθερότητας, τόσο για την αμερικανική κυβέρνηση, όσο και για τη διεθνή κυβέρνηση στο σύνολο της. Ωστόσο, η ευρύτερη αποτυχία της διακυβέρνησης του Μπόρις Γιέλτσιν στη δεκαετία του 1990, αλλά και το γεγονός πως τόσο ο ρωσικός κοινωνικός ιστός, όσο και οι ρωσικοί θεσμοί είχαν διαβρωθεί σε κολοσσιαίο βαθμό από τις σοβιετικές συνθήκες στις οποίες σφυρηλατήθηκαν. Άλλωστε, η άνοδος του Πούτιν αποτελεί άμεσο αποτέλεσμα της παταγώδους αποτυχίας της ρωσικής δημοκρατηκοποίησης, ενώ η μακροχρόνια παραμονή του στην εξουσία επιβεβαιώνει πως, στην πραγματικότητα, η Ρωσία δεν είχε ποτέ την παραμικρή ελπίδα να εξελιχθεί σε ένα κράτος δυτικού τύπου, τόσο σε πολιτικό, όσο και σε οικονομικό –αλλά κυρίως κοινωνικό– επίπεδο. Από τη μεριά του, ο Ναβάλνι ήταν ο πρώτος πραγματικά χαρισματικός –αλλά άτυπος– ηγέτης της ρωσικής αντιπολίτευσης, καθώς οι δικές του πρωτοβουλίες, όπως και το ρητορικό του θάρρος απέναντι στη διακυβέρνηση Πούτιν, έπεισαν εκατοντάδες χιλιάδες Ρώσους να σταθούν ανοιχτά στο πλευρό του, αλλά και έναν απροσδιόριστο αριθμό να ταχθούν υπέρ του –σε επίπεδο θέσεων– από την ασφάλεια της οικίας τους.

 O Ναβάλνι είχε παραδεχθεί πως διατηρούσε ορισμένες εθνικιστικές θέσεις, ενώ είχε ακροβατήσει σημαντικά σε ό,τι αφορά το ζήτημα της μετανάστευσης, αλλά και της αντιμετώπισης των εθνικών μειονοτήτων εντός της ρωσικής επικράτειας

Η επιρροή του Αλεξέι Ναβάλνι τόσο στη ρωσική πολιτική σκηνή, όσο και σε διεθνές επίπεδο, αναδείχθηκε τα τελευταία χρόνια από την αμέριστη υποστήριξη την οποία έλαβε από τον Δυτικό κόσμο, παρά το γεγονός πως οι πολιτικές του θέσεις συχνά δεν ταυτίζονταν με εκείνες που θα εξυπηρετούσαν τους στόχους της Ουάσιγκτον ή των Βρυξελλών. Άλλωστε, κατά τη διάρκεια της πολιτικής του σταδιοδρομίας, ο Ναβάλνι εξέφρασε –μεταξύ άλλων– την πεποίθηση πως η Μόσχα θα πρέπει να ασκεί επιρροή στις κυβερνήσεις των πρώην σοσιαλιστικών και σοβιετικών κρατών· αυτή η βαθιά ριζωμένη στο ρωσικό πολιτικό σύστημα πεποίθηση αποτελεί τον ιδεολογικό πυρήνα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία –την οποία ωστόσο εκείνος δεν υποστήριξε το 2014– αλλά και της συνεχούς προσπάθειας της Μόσχας να διατηρήσει υπό τη δική της σφαίρα επιρροής τα κράτη της πρώην ΕΣΣΔ, όπως άλλωστε προσπάθησε να κάνει και με τα πρώην κράτη-μέλη του Ανατολικού Μπλοκ. Παράλληλα, ο ίδιος ο Ναβάλνι είχε παραδεχθεί πως διατηρούσε ορισμένες εθνικιστικές θέσεις, ενώ είχε ακροβατήσει σημαντικά σε ό,τι αφορά το –ακανθώδες, για την ευρύτερη περιοχή της κεντρικής Ασίας– ζήτημα της μετανάστευσης, αλλά και της αντιμετώπισης των εθνικών μειονοτήτων εντός της ρωσικής επικράτειας. Ωστόσο, παρά τις συγκεκριμένες –και προβληματικές, για τα δυτικά δεδομένα– θέσεις, η συνέπεια του απέναντι στον Πούτιν, αλλά και η αδιαμφησβήτητη θέληση του να φιλελευθεροποιήσει σε έναν βαθμό τη ρωσική πολιτική σκηνή, συντέλεσαν τη μεγάλη εικόνα, η οποία συγκίνησε χιλιάδες πολίτες της Δύσης, ενώ παράλληλα  κέρδισε τη στήριξη των δυτικών κυβερνήσεων και οργανισμών.

Ένα σύμπτωμα ενός ιστορικού συνεχούς

Από τη μία, τόσο η πολιτική πορεία, όσο και ο θάνατος του Αλεξέι Ναβάλνι, έχει χαρακτηριστικά του αρχέτυπου Ρομαντικού Ήρωα. Ένας ανώνυμος, νέος, Ρώσος ακτιβιτσής βρήκε το θάρρος να αντιμετωπίσει σε ρητορικό και πολιτικό επίπεδο τον ισχυρότερο αυταρχικό ηγέτη του 21^ου αιώνα, αψηφώντας το προσωπικό κόστος στο οποίο θα οδηγούσε νομοτελειακά αυτή του η στάση. Ωστόσο, το –άδοξο– τέλος της ζωής του δε μπορεί παρά να υπενθυμίσει στη διεθνή κοινότητα όχι απλώς τον αυταρχικό χαρακτήρα του ρωσικού καθεστώτος, αλλά και το γεγονός πως αυτός αποτελεί ένα ιστορικό συνεχές, με όλα όσα συνεπάγεται η συγκεκριμένη συνθήκη. Από την εποχή των Τσάρων σε εκείνη των Γενικών Γραμματέων της ΕΣΣΔ, και με μόνο ιστορικό κενό την αποτυχημένη θητεία του Γιέλτσιν, το καθεστώς του Βλαντιμίρ Πούτιν –και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τους πολιτικούς αντιφρονούντες– αποδεικνύει πως η ρωσική πολιτική σκήνη παραμένει στον πυρήνα της απαράλλαχτη εδώ και αιώνες, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το μοντέλο της διακυβέρνησης. Όπως οι Τσάροι, οι ΓΓ της ΕΣΣΔ, όπως ίσως ήταν εν τέλει και ο ίδιος ο Γιέλτσιν σε έναν βαθμό, ο Πούτιν αποτελεί τον ορισμό του political strongman, ο οποίος είναι πρόθυμος να φανεί αδίστακτος ώστε να ανέλθει, αλλά και να παραμείνει στην εξουσία. Ο Ναβάλνι το είχε θέσει σωστά, πως «ο Πούτιν είναι εκείνος που στερεί από τη Ρωσία το μέλλον της»· αυτό το μέλλον μοιάζει –ακόμα– απατηλλό, ενώ τίποτα δεν προϋποθέτει πως θα αποτελέσει ποτέ πραγματικότητα.