Καισαροπαπισμός και διαχωρισμός Εκκλησίας-κράτους

Η διαμάχη για τον διαχωρισμό κράτους-Εκκλησίας είναι παλιότερη από όσο νομίζουμε. Και έχει επιλυθεί σε περισσότερες χώρες από όσο νομίζουμε. Ο καισαροπαπισμός έχει υποχωρήσει ακόμα και στην Ιταλία στην οποία αναφερόταν όταν αναπτύχθηκε κατά τον 14ο, τον 15ο και τον 16ο αιώνα: αυτός ο συνδυασμός της πολιτειακής «κοσμικής» διακυβέρνησης με την εξουσία της χριστιανικής Εκκλησίας ήταν όντως για μερικούς αιώνες ένας συμβιβασμός της πολιτικής με τους Πάπες οι οποίοι δεν επέτρεπαν την αυτοτέλεια της κοσμικής πολιτείας. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όχι μόνο στην Καθολική Ιταλία, ο ηγεμόνας ήταν ταυτοχρόνως επικεφαλής της εκκλησίας (πάπας, πατριάρχης, αρχιεπίσκοπος).

Οι πάπες, ιδιαίτερα ο Ιννοκέντιος Γ’, εκμεταλλεύτηκαν κατά καιρούς τα προβλήματα της αυτοκρατορικής διαδοχής για να αναμειχθούν με την πολιτική εξουσία, αφόρισαν βασιλείς —όπως τον Φίλιππο Α’ της Γαλλίας— και οργάνωσαν τις σταυροφορίες με στόχο την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων. Αν και η καθολική Εκκλησία ενοχοποιείται περισσότερο από κάθε άλλη χριστιανική για εξουσιομανία, στην πραγματικότητα ο καθολικισμός προσαρμόστηκε στον σύγχρονο κόσμο, ενώ πολλές προτεσταντικές αιρέσεις και η Ορθοδοξία έμειναν ακίνητες και αμήχανες μπροστά στην πρόοδο.

Η ανάμειξη της Εκκλησίας στα πολιτικά πράγματα της Δύσης  και της πολιτικής στα πράγματα της Εκκλησίας παρουσιάζει δύο φάσεις: Η πρώτη είναι εκείνη της βασιλείας του Ερρίκου Η' στην Αγγλία κατά την οποία ο βασιλιάς διόριζε επισκόπους και είχε εκκλησιαστικά εισοδήματα. Παρά τις αρχικά καλές σχέσεις της Αγγλίας με το Βατικανό, η Αγγλία δεν πλήρωνε φόρο υποτελείας και τελικά απέκτησε τη δική της αγγλικανική Εκκλησία με τον βασιλιά ως «κεφαλή» της. Οι μονές και η εκκλησιαστική περιουσία πέρασαν έτσι στα χέρια της πολιτικής εξουσίας του στέμματος. Η δεύτερη σημαντική περίοδος ήταν εκείνη όπου οι Γάλλοι βασιλείς επιβλήθηκαν στη γαλλική Εκκλησία προσπαθώντας να «γαλλοποιήσουν» τη θεία λειτουργία αντικαθιστώντας τα λατινικά με τα γαλλικά. Άλλο σημαντικό παράδειγμα καισαροπαπισμού στη Δύση είναι η περίοδος της Άγιας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπό τον Καρλομάγνο. Ο Καρλομάγνος, ως ελέω Θεού μονάρχης, θεωρούσε τον εαυτόν του υπόλογο μόνο έναντι του Παντοδύναμου. Επίσης, ασκούσε εκκλησιαστική διοίκηση, εξέδιδε διαταγές σχετικές με την Εκκλησία και αναμειγνυόταν σε θεωρητικά θρησκευτικά ζητήματα. Παραλλήλως, βοήθησε τον Πάπα Λέοντα να επιστρέψει στον παπικό θρόνο. Γενικά, κατά τον 16ο αιώνα, στις χώρες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης, οι ηγεμόνες καθόριζαν ποια ήταν η επίσημη θρησκεία εντός των συνόρων της επικράτειάς τους.

Ας μην ξεχνάμε ότι σοφοί της Εκκλησίας απέρριπταν με ένταση την ιδέα του αυτοκρατορικού ελέγχου επί της Εκκλησίας

Καισαροπαπισμός θεωρείται και το καθεστώς στην Ανατολή, δηλαδή στο Βυζάντιο, όπου από τον 5ο έως τον 10ο αιώνα οι βυζαντινοί αυτοκράτορες ήταν ταυτισμένοι με την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία. Αλλά ο συγκεκριμένος όρος είναι σύγχρονο δημιούργημα της Δύσης και δεν απαντά στα βυζαντινά κείμενα: από πολλούς θεωρείται προσπάθεια να ερμηνευτεί η βυζαντινή πραγματικότητα με δυτική οπτική. Στο Βυζάντιο, ο αυτοκράτορας ήταν ο προστάτης της Εκκλησίας και επενέβαινε στη διοίκησή της προεδρεύοντας σε εκκλησιαστικές συνόδους, διορίζοντας πατριάρχες και χαράσσοντας τα όρια της δικαιοδοσίας τους: τα νομικά βυζαντινά κείμενα περιγράφουν την αλληλεξάρτηση μεταξύ των αυτοκρατορικών και εκκλησιαστικών δομών, χωρίς ο αυτοκράτορας να θεωρείται δογματικά αλάθητος. Στην πράξη, οι αυτοκράτορες δεν μπορούσαν να ασκήσουν πιέσεις στην Εκκλησία, ενώ το αντίστροφο συνέβαινε συχνά. Στην Ανατολή επικρατούσε μάλλον ο παποκαισαρισμός παρά ο καισαροπαπισμός: σε αυτή τη σύγχυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας με το Βασίλειο του Θεού και τον ζήλο των Βυζαντινών να «εγκαθιδρύσουν επί της γης μια ζώσα εικόνα της ουράνιας διακυβέρνησης» έχει βασιστεί η «ανατολική» παράδοση, συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής. Ας μην ξεχνάμε ότι σοφοί της Εκκλησίας, όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο άγιος Αθανάσιος (ο πατριάρχης Αλεξανδρείας), απέρριπταν με ένταση την ιδέα του αυτοκρατορικού ελέγχου επί της Εκκλησίας. Στη μεταβυζαντινή εποχή χαρακτηριστικά παραδείγματα καισαροπαπισμού στην Ανατολή ήταν η βασιλεία του Ιβάν Δ' του Τρομερού στη Ρωσία, ο οποίος το 1547, όταν έγινε τσάρος, προσπάθησε να θέσει τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία υπό τον έλεγχο του κράτους· πολύ αργότερα, στην Κύπρο, η πολιτική και η θρησκευτική εξουσία συγχωνεύτηκαν υπό τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο (μέχρι το 1977).

Σχετικά με δικαιώματα όπως ο γάμος των ομοφυλοφίλων ή η άμβλωση, οι πιστοί μπορούν να ακολουθήσουν τη γνώμη της Εκκλησίας, δηλαδή να μην ασκήσουν αυτά τα δικαιώματα

Με λίγα λόγια, ο συνδυασμός θεϊκής έμπνευσης και πολιτικής πρακτικής πέρασε από ποικίλες φάσεις και έχει σφραγίσει τον σύγχρονο κόσμο. Το ερώτημα για τον 21ο αιώνα είναι το κατά πόσον μπορεί η Εκκλησία να επηρεάζει το νομοθετικό έργο ή αν η δικαιοδοσία της αφορά τους πιστούς και κανέναν άλλο. Σχετικά με δικαιώματα όπως ο γάμος των ομοφυλοφίλων ή η άμβλωση, οι πιστοί μπορούν να ακολουθήσουν τη γνώμη της Εκκλησίας, δηλαδή να μην ασκήσουν αυτά τα δικαιώματα. Στην Ιταλία, την οποία χρησιμοποιώ συχνά ως παράδειγμα, η καθολική Εκκλησία αντιστεκόταν επί αιώνες στο δικαίωμα του διαζυγίου: ωστόσο, στο δημοψήφισμα του 1974, το 60% των Ιταλών (με πολύ μικρή αποχή) ψήφισαν υπέρ του διαζυγίου και οι ιερείς αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Αυτό δεν σήμαινε φυσικά ότι το διαζύγιο επιβαλλόταν στους πιστούς: ο καθένας μπορούσε να πάρει ή να μην πάρει διαζύγιο. Το ίδιο ισχύει για την αντισύλληψη και την άμβλωση, η οποία θεσπίστηκε ως δικαίωμα το 1978.