Η οικομαφία και η μόνιμη κρίση των αποβλήτων στην Ιταλία

H «οικομαφία», όπως έχει ονομαστεί το σύνολο των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν την παράνομη διακίνηση και διάθεση απορριμμάτων, καθώς και η παράνομη αναπαραγωγή και η εμπορία εξωτικών ζώων, είναι από τη δεκαετία του 1980 ένας κλάδος των εγκληματικών συνδικάτων. Η ιταλική μαφία, η οποία εμπλέκεται στην κερδοσκοπία των αποβλήτων τσεπώνοντας περίπου 20 δισ. ευρώ ετησίως, συνεργάζεται με αντίστοιχες αμερικανικές οργανώσεις στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Κι αυτό παρ' ότι στις ΗΠΑ οι μεγάλες επιχειρήσεις διαχείρισης αποβλήτων —του Τέξας κυρίως— έχουν σήμερα τη μερίδα του λέοντος.

Οργανώσεις που σχετίζονται με τη μαφία θάβουν συχνά παράνομα απορρίμματα στη νότια Ιταλία και χτίζουν ακίνητα πάνω στις χωματερές. Μόνο κατά τη διετία 2008-2010, υπολογίζεται ότι χτίστηκαν 17.000 σπίτια σε παράνομες χωματερές. Αν και είναι γνωστό από παλιότερα ότι η Ndrangheta και η Camorra διαπράττουν περιβαλλοντικά εγκλήματα, τα τελευταία 20 χρόνια οι εγκληματικές οργανώσεις στην Ιταλία έχουν συμμαχήσει με την κινεζική μαφία και συνεργάζονται μαζί της σε περιβαλλοντικές εγκληματικές ενέργειες. Ωστόσο, αν και η κοινή γνώμη στην Ιταλία αποδίδει την περιβαλλοντική εγκληματικότητα στη μαφία —στην «οικομαφία»— οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν διαπράττουν λιγότερα περιβαλλοντικά εγκλήματα· ίσως μάλιστα να διαπράττουν περισσότερα. Η διάθεση απορριμμάτων χρησιμοποιείται επίσης ως κάλυψη για τη διακίνηση ναρκωτικών, την εμπορία ανθρώπων και άλλων παράνομων δραστηριοτήτων. Το αποτέλεσμα ήταν η μη ασφαλής διάθεση απορριμμάτων σε λίμνες και βοσκότοπους γύρω από την περιοχή της Καζέρτα να αυξάνει ανησυχητικά τα επίπεδα τοξινών στα γαλακτοκομικά και γεωργικά προϊόντα, γεγονός που ανάγκασε τις ιταλικές αρχές να κηρύξουν ορισμένες περιοχές απαγορευμένες για τη βοσκή.

Ως απάντηση στην περιβαλλοντική εγκληματικότητα, οι ιταλικές αρχές έχουν δημιουργήσει ξεχωριστό κλάδο αστυνόμευσης, ο οποίος το 2015 ανακάλυψε μια χωματερή που περιείχε βιομηχανικά και ιατρικά απόβλητα, αμίαντο και οικοδομικά υλικά πίσω από ένα σπίτι στο Casal di Principe: η περιοχή όπου βρέθηκε η χωματερή, έχει συνδεθεί με την οικομαφία από τη δεκαετία του 1980, όταν άρχισε η παράνομη απόρριψη σκουπιδιών, και έγινε γνωστή ως «Γη των πυρών» (terra dei fuochi) λόγω της κοινής εγκληματικής πρακτικής της καύσης τοξικών αποβλήτων.

Το μεγαλύτερο όργιο παρανομίας σχετικά με τα απόβλητα φαίνεται ότι συμβαίνει στο λεγόμενο τρίγωνο του θανάτου, μια περιοχή περίπου 25 χλμ βορειοανατολικά της Νάπολης όπου βρίσκεται η μεγαλύτερη παράνομη χωματερή απορριμμάτων στην Ευρώπη. Στο «τρίγωνο του θανάτου» έχει παρατηρηθεί αύξηση της θνησιμότητας από καρκίνο, πράγμα που επιβεβαίωσε ήδη από το 2004 το έγκριτο ιατρικό περιοδικό Lancet Oncology. Αλλά η χωματερή στη Νάπολη δεν είναι φυσικά η μοναδική: πάνω από 5.000 παράνομες ή ανεξέλεγκτες χωματερές στην Ιταλία δέχτηκαν επικρίσεις από τις ευρωπαϊκές αρχές· η ΕΕ παρέπεμψε την Ιταλία στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο.

Η ουσία είναι πως όλες οι ιταλικές χωματερές έχουν ξεπεράσει τη χωρητικότητά τους και ως η ιταλική μαφία διαχειρίζεται τη βιομηχανία των αποβλήτων με τη συνενοχή επιχειρήσεων. Το πρόβλημα δεν είναι καινούργιο: ένα μέλος της Camorra, ο Nunzio Perella, που συνελήφθη το 1992 και άρχισε να συνεργάζεται με τις αρχές, είχε δηλώσει ότι «τα σκουπίδια είναι χρυσός». Παραλλήλως το αφεντικό της εγκληματικής οικογένειας των Casalesi, ο Gaetano Vassallo, παραδέχτηκε ότι εργαζόταν συστηματικά επί 20 χρόνια δωροδοκώντας τοπικούς αξιωματούχους προκειμένου να αποσπάσει τη συγκατάθεσή τους για την απόρριψη τοξικών αποβλήτων. Το τρίγωνο του θανάτου και η γενικότερη κρίση διαχείρισης απορριμμάτων είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας της ιταλικής κυβέρνησης, αλλά και γενικότερα της ΕΕ, να ελέγξει την παράνομη απόρριψη απορριμμάτων: παρά τα προγράμματα ανακύκλωσης και διαχείρισης απορριμμάτων, η μαφία σκορπάει ανεξέλεγκτα ρύπους (όπως διοξίνες και πολυχλωριωμένα διφαινύλια) με αποτέλεσμα ο βιομηχανικός πολτός που προέρχεται από βιομηχανικές αποβάθρες να μολύνει τα χωράφια, άρα και το νερό και τα τρόφιμα.

Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, πολλές περιοχές της Ιταλίας κηρύχτηκαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και οι επίτροποι αποβλήτων διαδέχονταν ο ένας τον άλλον μετά από σειρά παταγωδών αποτυχιών

Η μαφία απορρίπτει ρύπους στις περιοχές του Βένετο και της Τοσκάνης, ενώ η παράνομη καύση των απορριμμάτων, π.χ. για την ανάκτηση χαλκού από την καλωδίωση, απελευθερώνει διοξίνες στην ατμόσφαιρα. Το πρόβλημα έχει εντοπίσει ο Roberto Saviano ο οποίος, όπως είναι γνωστό, ζει υπό την απειλή του θανάτου επειδή αποκάλυψε τις δραστηριότητες της ιταλικής μαφίας. Αλλά, δεν είναι ο μόνος: πολλοί εκλεγμένοι και απλοί πολίτες έχουν διαμαρτυρηθεί για τα παράνομα αποτεφρωτήρια που παράγουν καύσιμα ρυπαίνοντας το έδαφος, το νερό και τον εισπνεόμενο αέρα. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, πολλές περιοχές της Ιταλίας κηρύχτηκαν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης και οι επίτροποι αποβλήτων διαδέχονταν ο ένας τον άλλον μετά από σειρά παταγωδών αποτυχιών. Αν και δημιουργήθηκαν τοπικά αποτεφρωτήρια χιλιάδες τόνοι σκουπιδιών την ημέρα στέλνονταν από την Ιταλία στο Αμβούργο και στην Ολλανδία για γίνουν αντικείμενο υγειονομικής επεξεργασίας.

Οι προσπάθειες να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των σκουπιδιών δεν έλειψαν. Στην Ιταλία, η χωριστή συλλογή αποβλήτων πραγματοποιείται θεωρητικά σε μεγάλο μέρος της εθνικής επικράτειας, αν και με έντονες γεωγραφικές διαφοροποιήσεις. Οι δήμοι που σημειώνουν σημαντική πρόοδο, με ποσοστό χωριστής συλλογής αποβλήτων που ξεπερνά το 80%, είναι το Μιλάνο, το Τορίνο και το Σαλέρνο. Μέσω της κρατικής διαπαιδαγώγησης γίνεται προσπάθεια ξεχωριστής συλλογής αποβλήτων: ένα σύστημα «βαριάς συλλογής πολλαπλών υλών» (μεταλλικές συσκευασίες, γυαλί, πλαστικό) είναι ευρέως διαδεδομένο στην Τοσκάνη, στην Εμίλια-Ρομάνια, το Λάτσιο και το Βένετο, ενώ ένα σύστημα συλλογής μεταλλικών κουτιών και γυαλιού εφαρμόζεται στο Πεδεμόντιο, στη Λιγουρία, σε μέρος της Λομβαρδίας και της Καλαβρίας (στη ζώνη του Ρέτζιο). Σε ένα κομμάτι της Εμιλία-Ρομάνια και του Τρεντίνο-Άλτο Άντιτζε, εφαρμόζεται σύστημα συλλογής μόνο μεταλλικών συσκευασιών, ενώ υπάρχει και το πιο πρόσφατο και καινοτόμο σύστημα «ελαφριάς συλλογής πολλαπλών υλών» (μεταλλικές συσκευασίες και πλαστικό) που εφαρμόζεται σε μέρος της Λομβαρδίας, στο Φρίουλι-Βενέτσια Τζούλια, στο Βένετο, στην Απουλία, στην Καλαβρία, στη Σικελία, στην Καμπανία, την περιοχή Μάρκε και σε μέρος του Πεδεμοντίου. Αλλά, παρά την πρόοδο που έχει γίνει, οι άνθρωποι ρίχνουν όπου βρουν ληγμένα φάρμακα, άδειες μπαταρίες, λάδια μαγειρικής, ογκώδη απορρίμματα και μπάζα. Παράλληλα με την εγκληματική διαχείριση εκ μέρους της μαφίας, παρατηρείται το μόνιμο φαινόμενο της παραμέλησης εκ μέρους των πολιτών μόνο οι μισοί των οποίων έχουν σήμερα πρόσβαση στη χωριστή συλλογή χάρτινων συσκευασιών. Αν και τα θλιβερά παγκόσμια πρωτεία της ρύπανσης κατέχει σταθερά η περιοχή ανάμεσα στη Νέα Ορλεάνη και στο Μπάτον Ρουζ της Λουιζιάνα (γνωστή ως cancer alley), η Ευρώπη —παρά τη νομοθεσία της— εμφανίζει εστίες που θεωρούνται «cancer clusters» όπου η ρύπανση από τα απόβλητα θέτει την υγεία του πληθυσμού σε κίνδυνο κι όπου οι επίσημες κυβερνητικές αρχές φαίνονται ανήμπορες.