Μαζικός τουρισμός, αυτή η μάστιγα

Η ανακοίνωση δημοσιεύτηκε στο Journal Officiel de la République Française την άνοιξη του 1886: εν όψει της Παγκόσμιας Έκθεσης του 1889, θα χτιζόταν ένα κολοσσιαίο, τολμηρό και εντυπωσιακό έργο που θα γινόταν το σύμβολο του Παρισιού. Η συνέχεια είναι γνωστή: ο Γουστάβος Άιφελ κατασκεύασε έναν κωνικό πύργο από σφυρήλατο σίδερο· ένα θαύμα της μηχανικής. Αλλά η μνημειώδης παρουσία του προκαλούσε ερωτήματα: Ποιο ήταν άραγε το νόημα και η χρησιμότητά του; Μερικά δημόσια πρόσωπα, όπως ο Paul Verlaine, ο Guy de Maupassant και ο Sully Prudhomme, διαμαρτυρήθηκαν: ο πύργος τούς φαινόταν τερατώδης. Ωστόσο, στα εγκαίνιά του, σχεδόν δύο εκατομμύρια επισκέπτες πλήρωσαν εισιτήριο πέντε φράγκων για να ανέβουν στον Πύργο του Άιφελ· κι από τότε, πλήθη από ολόκληρο τον κόσμο άρχισαν να συρρέουν στα τέσσερα εστιατόρια του πρώτου ορόφου, στα καταστήματα σουβενίρ και στον πάνω όροφο από όπου μπορούσαν να απολαύσουν την πανοραμική θέα. Ο Πύργος του Άιφελ παραμένει το μνημείο με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στον κόσμο: λίγοι άνθρωποι σήμερα αναρωτιούνται για την ωφέλεια και την αισθητική του· είναι απλούστατα ένα must, κάτι που πρέπει να δεις προτού πεθάνεις. Κι εξάλλου φέρνει στην Πόλη του Φωτός πολύ μεγάλα έσοδα.

Ο τουρισμός ενσωματώθηκε στην κοινωνία και έγινε προβληματικός: υπεύθυνος για το 8% των παγκόσμιων εκπομπών άνθρακα

Αυτή η λογική ισχύει για πολλά τουριστικά ορόσημα. Ενώ πριν από τα αεροπορικά ταξίδια, οι άνθρωποι ήταν σαν προσκυνητές που περνούσαν κάμποσες κακουχίες για να δουν έργα τέχνης και τεχνικής, σήμερα, έχουν γίνει πιο ρηχοί στην προσέγγισή τους. Μάλιστα, από τη δεκαετία του 1970, το τουριστικό βλέμμα άρχισε να θεωρείται επιβλαβές και αρπακτικό: ο ταξιδιώτης μεταμορφώθηκε σε τουρίστα αποικιστή, σε φορέα καταστροφής. Αν και πάντοτε τα ταξίδια αναψυχής συνδύαζαν το βαθυστόχαστο και το βέβηλο, το εξευγενιστικό και το παραβατικό, τα μειονεκτήματα του τουρισμού υπερτερούν πλέον των ανταμοιβών του. Ο τουρισμός ενσωματώθηκε στην κοινωνία και έγινε προβληματικός: υπεύθυνος για το 8% των παγκόσμιων εκπομπών άνθρακα, συνδέεται με ανησυχίες γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη ζημιά που προξενούμε στη φύση και στο κατοικημένο περιβάλλον. Τα μέρη που έχουν κατακλυστεί από τον τουρισμό —και είναι πλέον πάρα πολλά: οι ισπανικές ακτές, πολλά ελληνικά νησιά, πολλά νησιά της Καραϊβικής— έχουν υποβαθμιστεί, ευτελιστεί και ομοιογενοποιηθεί· το περιβάλλον έχει φθαρεί, οι ντόπιοι έχουν υποταχθεί στις επιταγές της τουριστικής βιομηχανίας και οι ίδιοι οι τουρίστες δεν μαθαίνουν τίποτα από την ταξιδιωτική εμπειρία.

 Oι παλιότεροι ταξιδιώτες, όσοι περιπλανιούνταν αναζητώντας νόημα, περιπέτεια, γνώσεις άρχισαν να απογοητεύονται: ο κόσμος είχε παραγεμίσει, όλα γίνονταν τεχνητά, παντού επικρατούσε ο καταναλωτισμός.

Οι «διακοπές» —δωρεάν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες ήδη από τη δεκαετία του 1930— ταυτίστηκαν αρχικά με τη λατρεία του ήλιου: τα πλήθη συνωστίζονταν σε μέρη με ήπιο κλίμα, όπως ήταν η Ιταλία, η Ισπανία, η νότια Γαλλία, το Μαρόκο και η νότια Φλόριντα· τέτοια μέρη έγιναν θέρετρα με ό,τι μπορούσε να σημαίνει αυτό. Ξενοδοχειακές μονάδες, ουρανοξύστες στο κύμα, κουλτούρα της πλαζ και προϊόντα μαυρίσματος ή/και προστασίας από τον ήλιο: το υποτιθέμενο γλυκό far niente. Στη συνέχεια, οι «διακοπές» συνδυάστηκαν με καζίνo, λούνα παρκ, διασκεδαστήρια κάθε μορφής που χτίστηκαν στις παραλίες: τα θέρετρα έγιναν τόποι ξεφαντώματος σε βιομηχανική κλίμακα. Οι παλιότεροι ταξιδιώτες, όσοι περιπλανιούνταν αναζητώντας νόημα, περιπέτεια, γνώσεις, όπως ήταν ο D.H. Lawrence, άρχισαν να απογοητεύονται: ο κόσμος είχε παραγεμίσει, όλα γίνονταν τεχνητά, παντού επικρατούσε ο καταναλωτισμός. Την αλγεινή εντύπωση υπογράμμιζε ο Αμερικανός τουρίστας —ένα πρότυπο ασχήμιας, κακής συμπεριφοράς, αλαζονείας και παραδοπιστίας— που είχε τα χρήματα να επισκεφτεί μακρινές χώρες δίχως την επιθυμία ή τη δυνατότητα να καταλάβει οτιδήποτε. Στην εποχή των αεροπορικών ταξιδιών, δημιουργήθηκαν αμερικανικές παραθεριστικές αποικίες, όπως π.χ. το Ακαπούλκο στο Μεξικό, που εξελίχθηκαν σε τέρατα ασχήμιας, θορύβου και ρύπανσης. Αλλά το σημείο παροξυσμού έφτασε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 και την προσχώρηση της Ανατολής στον καταναλωτικό καπιταλισμό: τότε, όλος ο κόσμος άνοιξε στον τουρίστα κι ο αριθμός των ανθρώπων που κάνουν διακοπές στο εξωτερικό αυξήθηκε γρήγορα — από 69 εκατομμύρια το 1960 κι από 286 εκατομμύρια το 1980 σε 1,5 δισεκατομμύριο το 2020.

Το 2019 ο τουρισμός αντιπροσώπευε το 10,4% του παγκόσμιου ΑΕΠ και 334 εκατομμύρια θέσεις εργασίας παγκοσμίως (οι αδήλωτες θέσεις δεν προσμετρώνται)· και παρότι μεσολάβησε η πανδημία του Κόβιντ, σήμερα φτάνει το 11,6%. Αλλά, τι κάνει τον σύγχρονο τουρίστα τόσο αντιπαθητικό; Το πρώτο στοιχείο είναι ότι κινείται κατά κοπάδια, κατά σμήνη· κι όπως συμβαίνει στα κοπάδια δεν σκέφτεται· απλώς ακολουθεί το «πακέτο», την πορεία του τουριστικού αξιοθέατου: η Βενετία εξισώνεται με τα κανάλια, το Ντουμπρόβνικ με τα μεσαιωνικά τείχη· το τουριστικό βλέμμα στέκεται στο ηλιοβασίλεμα της Σαντορίνης και στον μουσακά του ελληνικού ταβερνείου. Στην επιστροφή του στη χώρα του ο τουρίστας έχει δει ό,τι θα μπορούσε να έχει δει σ’ ένα ντοκιμαντέρ — και δεν έχει καταλάβει τίποτα από τη ζωή των ανθρώπων. Υπήρξαν τουρίστες που έβγαλαν σέλφι στο Άουσβιτς.

Οι ενοικιάσεις τύπου Airbnb κατακλύζουν τις γειτονιές όπου οι ντόπιοι παραμερίζονται και η καθημερινότητά τους αναρτάται στα social media

Κάθε επανάσταση που συμβαίνει για να κάνει τα ταξίδια πιο προσιτά και βολικά φαίνεται ότι με τον καιρό επιφέρει αξιοθρήνητο κόστος. Οι ενοικιάσεις τύπου Airbnb κατακλύζουν τις γειτονιές όπου οι ντόπιοι παραμερίζονται και η καθημερινότητά τους αναρτάται στα social media. Για πολλούς ερευνητές τα ταξίδια είναι ξίδια: βγάζουν τη χειρότερη εκδοχή του εαυτού μας σε ένα μείγμα ναρκισσισμού, ηδονισμού, άγνοιας και επιδεικτικότητας. Όπως έγραψε η Agnes Callard σε ένα άρθρο με τίτλο «A Case Against Travel» στο περιοδικό New Yorker, οι τουρίστες σπανίως ενδιαφέρονται για την ιστορία και την αισθητική των «τουριστικών αξιοθέατων»· αυτό που επιζητούν είναι το στιγμιότυπο, την ευκαιρία να ανεβάσουν στο Instagram τη φωτογραφία του εαυτού τους με φόντο την πλατεία Τάιμς — που έτσι κι αλλιώς έχει γίνει απαίσια εφόσον προσαρμόστηκε στις ανάγκες του μαζικού τουρισμού.

 Τα ταξίδια ήταν καλύτερα όταν ταξίδευαν λιγότεροι άνθρωποι, αλλά το να το λες φωναχτά θεωρείται σνομπισμός.

Μια πληγή εντός της πληγής του μαζικού τουρισμού είναι οι κρουαζιέρες, όπου οι πελάτες μπορούν να απολαύσουν ιταλικό φαγητό με ηλιοβασίλεμα της Τζαμάικας και ύστερα να κάνουν πατινάζ επί πάγου. Πρόκειται για πλωτά ψευδο-γεγονότα, τα οποία, επιπροσθέτως, ρυπαίνουν τις θάλασσες και τα «εξωτικά» λιμάνια. Και σαν να μην έφταναν όλα τούτα, έχουν αρχίσει να αναδύονται οι παιχνιδότοποι της ερήμου: το Ντουμπάι μπήκε ήδη στην κούρσα του τουρισμού και ακολουθεί η Σαουδική Αραβία με τα φαραωνικά της έργα. Δεκάρα δεν δίνουν οι τουρίστες για τα καθεστώτα των χωρών που επισκέπτονται· σημασία έχει το room service. Kάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης μετατρέπεται σε εμπόρευμα. Τα ταξίδια ήταν καλύτερα όταν ταξίδευαν λιγότεροι άνθρωποι, αλλά το να το λες φωναχτά θεωρείται σνομπισμός.

Μπορεί κάτι να αναχαιτίσει τις ορδές που ξεχύνονται στον κόσμο; Ο φόβος: πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι τα ξένα μέρη γίνονται πιο τρομακτικά και λιγότερο δελεαστικά. Εκτός του ότι η διάβρωση της μεσαίας τάξης προκαλεί αίσθημα ανασφάλειας, παρατηρείται μια τάση προς όλο και πιο εξεζητημένες και ακριβές διακοπές, οι οποίες δεν είναι λιγότερο ευτελείς από τις φτηνότερες του τύπου Άμστερνταμ-κόκκινα φανάρια, μεθύσια και χουλιγκανισμοί. Ακόμα και η ακρίβεια μπορεί να μας οδηγήσει να μείνουμε λίγο στο σπίτι μας και να σκεφτούμε κάτι χρήσιμο.