Ο χάρτης των δικαιωμάτων ομόφυλων ζευγαριών στην Ευρώπη

Την εκκρεμότητα της αναγνώρισης ίσων δικαιωμάτων στον πολιτικό γάμο για τα ομόφυλα ζευγάρια αποφάσισε να τακτοποιήσει η κυβέρνηση με το νομοσχέδιο που πρόκειται να προωθήσει προς ψήφιση στη Βουλή πιθανότατα στα τέλη Φεβρουαρίου. Πλέον έχει ανοίξει η συζήτηση για τον πολιτικό γάμο ομόφυλων ζευγαριών, την αναγνώριση παιδιών και την τεκνοθεσία, μέσω υιοθεσίας ή και της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής -με πιο γνωστό παράδειγμα αυτό της παρένθετης μητρότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να εξετάσουμε τι συμβαίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη για τα ζητήματα αυτά.

Ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών και οι οικογένειες «ουράνιο τόξο» στην Ευρώπη

Η νομοθέτηση υπέρ του γάμου ή της τεκνοθεσίας δεν είναι επιβεβλημένη από την κοινοτική νομοθεσία, ωστόσο οι οδηγίες της Κομισιόν και ψηφίσματα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου παροτρύνουν τα κράτη-μέλη να απομακρυνθούν από διακρίσεις που υφίσταται η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δε, με ψήφισμά του το 2021 καλεί την Κομισιόν και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να προχωρήσει στην πρόταση νομοθεσίας προς τα κράτη - μέλη για μια σειρά δικαιωμάτων των ομόφυλων ζευγαριών και οικογενειών.

Συγκεκριμένα, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 14 Σεπτεμβρίου 2021 υιοθέτησε ψήφισμα, μετά από αναφορές για τις διακρίσεις που υφίστανται τα ομόφυλα ζευγάρια και οι οικογένειες «ουράνιο τόξο», με το οποίο επισημαίνει ότι τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ είναι ανθρώπινα δικαιώματα και ζητά να διασφαλιστούν από όλα τα κράτη - μέλη της ΕΕ. Μεταξύ αυτών ζητείται να εφαρμοστεί το δικαίωμα της ελεύθερης κυκλοφορίας εντός της ΕΕ και η αμοιβαία αναγνώριση της σχέσης τους και της γονικής τους ιδιότητας.

Στο ψήφισμα γίνεται ειδική μνεία κατά των διακρίσεων στη μεταχείριση, κάτι που αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα που κατοχυρώνεται στις Συνθήκες και στον Χάρτη, και επισημαίνεται ότι θα πρέπει να γίνεται πλήρως σεβαστό.

Ένα χρόνο πριν, το 2020 η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν στην ομιλία της για την κατάσταση της Ένωσης είχε τονίσει: «Αν είσαι γονέας σε μία χώρα, είσαι γονέας σε κάθε χώρα», επισημαίνοντας την ανάγκη αμοιβαίας αναγνώρισης των οικογενειακών σχέσεων στην ΕΕ.

Επιπλέον, το 2021 σε μία ιστορική απόφαση το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) απεφάνθη ότι τα ομόφυλα ζευγάρια και τα παιδιά τους πρέπει να αναγνωρίζονται ως οικογένεια σε όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ, ακόμη και σε χώρες που δεν αναγνωρίζουν την ισότητα στο γάμο, προκειμένου να γίνεται σεβαστό το δικαίωμα του παιδιού στην ελεύθερη κυκλοφορία.

Είχε προηγηθεί η καταδικαστική απόφαση του ΕΔΑΔ το 2015 εις βάρος της Ιταλίας για την άρνηση νομικού καθεστώτος σε ζευγάρι ομοφύλων. Η απόφαση έκανε αναφορά και στις άλλες χώρες της ΕΕ που ακολουθούσαν την ίδια πρακτική. Την επόμενη χρονιά η Ιταλία συμμορφώθηκε θεσμοθετώντας το σύμφωνο συμβίωσης.

Η Ελλάδα είχε νομοθετήσει το σύμφωνο συμβίωσης το 2015 και ήταν μια από τις τελευταίες χώρες της Ευρώπης στις οποίες τα ομόφυλα ζευγάρια δεν αναγνωρίζονταν με κάποιου είδους επίσημο τρόπο.

Τι ισχύει στην Ευρώπη για τον γάμο ομόφυλων ζευγαριών

Τις βάσεις για τη νομική κατοχύρωση της συμβίωσης ομόφυλων ζευγαριών έθεσε η Δανία το 1989 με τη μορφή «δηλωμένης συντροφικής σχέσης», ενώ με απόφαση-σταθμό από την Ολλανδία το 2001 άνοιξε ο δρόμος για τη νομική κατοχύρωση του γάμου.

Σειρά είχε το Βέλγιο δύο χρόνια αργότερα, το 2003, ενώ ακολούθησε το 2005 η Ισπανία. Τη νομική κατοχύρωση του γάμου θέσπισε η Νορβηγία το 2009, η Σουηδία το ίδιο έτος, η Πορτογαλία και η Ισλανδία το 2010, η Δανία το 2012, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο το 2013, το Λουξεμβούργο και η Ιρλανδία το 2015, η Φινλανδία, η Μάλτα και η Γερμανία το 2017, η Αυστρία το 2019, η Ελβετία το 2021, η Ανδόρα και η Σολβενία το 2022.

Η Ιρλανδία έγινε η πρώτη χώρα το 2015, που νομιμοποίησε το γάμο με δημοψήφισμα και ακολούθησε το 2021 το δημοψήφισμα της Ελβετίας. 

Η Ελλάδα μαζί με την Ιταλία, την Κύπρο, την Κροατία, την Ουγγαρία, την Τσεχία, το Μαυροβούνιο, το Λιχτενστάιν, το Μονακό, τη Λετονία και τον Άγιο Μαρίνο δίνει στα ζευγάρια μόνο τη δυνατότητα σύναψης συμφώνου συμβίωσης.

Σύμφωνα με το ερευνητικό κέντρου Pew Research Center έως τον Μάιο του 2023, 34 χώρες σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν κατοχυρώσει νομικά τον γάμο μεταξύ ομοφύλων, ενώ περισσότερες από τις μισές βρίσκονται στη Δυτική Ευρώπη. Το παράδοξο στοιχείο της έρευνας είναι ότι οι χώρες που επιτρέπουν την τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια αγγίζουν τις 39.

Από τις χώρες που έχουν αναγνωρίσει το γάμο ομόφυλων ζευγαριών οι 23 βρίσκονται στην Ευρώπη και οι 15 είναι κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τελευταία χώρα που μόλις λίγες μέρες πριν, την 1η Ιανουαρίου, θέσπισε τον γάμο ομόφυλων ήταν η Εσθονία, που ενέκρινε τον σχετικό νόμο με 55 ψήφους υπέρ και 34 κατά.

Τι ισχύει στην Ευρώπη για την τεκνοθεσία

Σε ό,τι αφορά τη γονική μέριμνα, η πλήρης από κοινού υιοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια είναι νόμιμη σε 19 ευρωπαϊκές χώρες: Ανδόρα, Αυστρία, Βέλγιο, Κροατία, Δανία, Εσθονία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ισλανδία, Ιρλανδία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Μάλτα, Ολλανδία, Νορβηγία, Πορτογαλία, Σλοβενία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία και Ηνωμένο Βασίλειο.

Σε ορισμένες χώρες όπως η Αυστρία, η Γερμανία, η Ολλανδία, η Σουηδία και η Βρετανία η αναγνώριση της γονικής μέριμνας κατοχυρώθηκε πριν επιτραπούν οι γάμοι ομοφύλων, ενώ σε χώρες όπως η Γαλλία, η Ιρλανδία και η Νορβηγία η γονική μέριμνα θεσπίστηκε νομικά ταυτόχρονα με την κατοχύρωση του γάμου. Στην Πορτογαλία και το Βέλγιο πρώτα κατοχυρώθηκε ο γάμος και ακολούθησε η αναγνώριση της γονικής μέριμνας.

Σε αρκετές χώρες όπως η Φινλανδία, η Γερμανία, η Σκωτία και η Σλοβενία αναγνώρισαν τις υιοθεσίες από ομόφυλα ζευγάρια στο εξωτερικό πριν τη νομοθεσία που επέτρεπε τις υιοθεσίες εντός της ίδιας της χώρας.

Όπως είναι αναμενόμενο, παρατηρείται απόκλιση μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης, ενώ οι χώρες που επικρίνονται ρητά για τη στάση τους έναντι των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας είναι η Πολωνία και η Ουγγαρία.

Ομόφυλα ζευγάρια: Τι ισχύει στην Ευρώπη για την παρένθετη μητρότητα

Τα ομόφυλα ζευγάρια ανδρών έχουν την επιλογή να υιοθετήσουν παιδί σε πολλές χώρες της Ευρώπης δεν έχουν όμως νομικά τη δυνατότητα της παρένθετης μητρότητας, αφού απαγορεύεται. Η Γαλλία, η Γερμανία, η Αυστρία και η Ισπανία απαγορεύουν ρητά την απόκτηση παιδιού μέσω παρένθετης μητέρας.

Ωστόσο, πολλοί Ευρωπαίοι γίνονται γονείς με «παρένθετη μητέρα» σε χώρες που επιτρέπεται αυτό (πχ Βρετανία ή ΗΠΑ) και στη συνέχεια κατοχυρώνουν τα δικαιώματά τους στην πατρίδα τους βάσει του νομικού πλαισίου που υπάρχει.

Στην Ελλάδα τα παιδιά που μεγαλώνουν από ομόφυλους γονείς είναι κατά μία έννοια «αόρατα». Νομικά γονέας τους είναι μόνο ο ένας από τους ομόφυλους συντρόφους, ενώ ο άλλος ονομάζεται «κοινωνικός γονέας» γιατί έχει μεν αναλάβει γονεϊκό ρόλο, αλλά δεν αναγνωρίζεται ως γονέας από το δίκαιο.

Ειδικότερα, οι γυναίκες ευνοούνται από την ελληνική νομοθεσία, καθώς έχουν την ευχέρεια να κυοφορήσουν με τη βοήθεια δότη σπέρματος ή να καταφύγουν στη λύση της «παρένθετης μητέρας». 

Για τις ομόφυλες γυναίκες (που έχουν σύντροφο) υπάρχει το «παραθυράκι» να εμφανιστούν ως «μοναχικές» και μετά την απόκτηση του παιδιού μέσω «παρένθετης μητέρας» να προχωρήσουν σε σύμφωνο συμβίωσης με τη σύντροφό τους. Το σύμφωνο, πάντως, δεν κατοχυρώνει δικαιώματα στον «κοινωνικό γονέα». 

Αν και η νομοθεσία για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή δεν επιτρέπει στους άντρες να αποκτήσουν παιδί μέσω «παρένθετης μητέρας» ανάλογο «παραθυράκι» φαίνεται πως έχουν βρει και εκείνοι. Όπως υποστηρίζουν γιατροί που έχουν γνώση των διαδικασιών, ο ένας εκ των δύο συντρόφων υπογράφει συμβολαιογραφική πράξη με μια γυναίκα και εμφανίζονται ως ζευγάρι που θέλει να τεκνοποιήσει. Όταν αυτό επιτευχθεί, η γυναίκα παραιτείται από τα δικαιώματά της, και το παιδί κρατά ο άντρας ο οποίος στη συνέχεια υπογράφει σύμφωνο συμβίωσης με τον σύντροφό του.