«Είμαι κι εγώ εδώ»: Οθόνες, κινητά και η υπαρξιακή ανάγκη του ανήκειν

Τον γύρο του κόσμου έκανε το στιγμιότυπο της αλλαγής του χρόνου στα Ηλύσια Πεδία στο Παρίσι, όπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι, αντί να «ζήσουν τη στιγμή», είχαν παρατεταμένα τα κινητά τραβώντας βίντεο. Ήταν άραγε κι αυτό ένα σημείο των καιρών και μιας κουλτούρας στην οποία η εικόνα, η επίδειξη, η (ανα)παράσταση του εαυτού είναι σημαντικότερη από την παρ/ουσία;

Πρωτοχρονιά στα Ηλύσια Πεδία

Πολλοί ένιωσαν θλίψη βλέποντας τη θάλασσα από τις οθόνες των κινητών, διερωτώμενοι τι νόημα είχε η αποτύπωση της στιγμής αυτής. Δεν είναι δα ένα εκατομμύριο άνθρωποι επαγγελματίες ρεπόρτερ ή εικαστικοί, και ούτε πρόκειται οι περισσότεροι να ξαναασχοληθούν με το βίντεο αυτό. Άλλωστε το νόημα των φωτογραφιών και των βίντεο είναι (ή τουλάχιστον ήταν μέχρι πρότινος) το να καταγράφουν γεγονότα με προσωπική ή συλλογική σημασία∙ να απαθανατίζουν και να «σώζουν» στη μνήμη στιγμές είτε καθημερινές, είτε σπάνιες, που όμως είχαν κάποια συναισθηματική αξία. Όταν δεν ζεις τη στιγμή αλλά την καταγράφεις, τότε ποια ακριβώς συναισθηματικά φορτισμένη μνήμη «σώζεις»; Για να μην αναφερθούμε στη μάστιγα των κινητών τηλεφώνων σε σινεμά, θέατρα, συναυλίες και ομιλίες, όπου ακόμη και μία, μοναδική, οθόνη είναι ικανή να μας αποσπάσει την προσοχή και να μας βγάλει από τη βύθιση στον κόσμο που έχει χτίσει ο καλλιτέχνης ή ομιλητής.

Δεν είναι μόνο θέμα οπτικό ή ηχητικό – δεν είναι, δηλαδή, μόνο οι φωτεινές οθόνες και οι παράταιροι ήχοι που μας αποσπούν την προσοχή. Δεν είναι καν μόνο θέμα έλλειψης σεβασμού αυτών που το κάνουν. Ακόμη κι όταν η λήψη βίντεο ή φωτογραφιών επιτρέπεται, η ίδια η πράξη «σπάει» την ουσία της συλλογικής εμπειρίας∙ σε ένα εντελώς πρωτογενές ψυχοκοινωνικό επίπεδο που έχει να κάνει με τη φύση μας ως κοινωνικά όντα, η συνειδητοποίηση ότι οι γύρω μας δεν συμμετέχουν, δεν μοιράζονται την εμπειρία αυτή, μας χαλάει την αίσθηση της κοινής απόλαυσης. Μας κάνει να νιώθουμε πολύ μόνοι.

Έχοντας από χρόνια επισημάνει τους κινδύνους που η ψηφιακή κουλτούρα και η χρήση των smartphones δημιουργεί για μια σειρά κοινωνικών δεξιοτήτων και εμπειριών, με βασικότερη την απώλεια του «εδώ, τώρα», όταν είδα το στιγμιότυπο από το Παρίσι ένιωσα θλίψη και απελπισία, κάτι που όμως δεν βοηθάει στο να ερμηνεύσουμε σωστά το τι συμβαίνει και γιατί. Η ενστικτώδης μας αντίδραση είναι να (κατα)κρίνουμε τους άλλους∙ να πιστέψουμε ότι το μόνο που τους νοιάζει είναι η επίδειξη στους φίλους τους∙ ότι λειτουργούν επιπόλαια μη συνειδητοποιώντας ότι η ουσία της ζωής είναι στο «εδώ, τώρα».

Μια εναλλακτική ανάγνωση του στιγμιότυπου στα Ηλύσια Πεδία

Κι όμως, υπάρχει μια άλλη ανάγνωση – πιο αισιόδοξη ή τουλάχιστον πιο ενδιαφέρουσα.

Όταν πριν από δέκα χρόνια κάναμε την πρώτη ανάλυση πολιτικών αναρτήσεων στο Instagram, συνειδητοποιήσαμε ότι ο λόγος που οι Ρουμάνοι πόσταραν, ο ένας μετά τον άλλον, ακριβώς την ίδια πόζα – το ψηφοδέλτιό τους δίπλα στην κάλπη λίγο πριν ψηφίσουν στις προεδρικές εκλογές του 2014 – ήταν επειδή ήθελαν με αυτόν τον τρόπο να διακηρύξουν στον κόσμο: «ήμουν κι εγώ εκεί». Η χρήση της εικόνας δεν ήταν απλώς μια πράξη αυτοπροβολής, ναρκισσισμού ή μιμητισμού, αλλά μια προσπάθεια πολιτικής κοινωνικοποίησης, συμμετοχής και συμπερίληψης του εαυτού σε μια συλλογικότητα – σε ένα ιδιότυπο κίνημα που άρχισε να δημιουργείται στις πλατφόρμες μέσω των hashtags. Οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά όντα∙ στη μίμηση των άλλων βρίσκουμε την ανακούφιση και την ασφάλεια του ανήκειν σε μία κοινότητα.

Η ανάγκη του να δείξεις στους άλλους ότι «ήσουν κι εσύ εκεί» είναι θεμελιώδες στοιχείο της δόμησης της ατομικής ταυτότητας μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον αλλά και του πώς και γιατί οργανωνόμαστε σε κοινότητες. Σε μια εποχή που τα πολιτικά κόμματα, οι συνδικαλιστικές ενώσεις, οι τοπικοί σύλλογοι, οι όμιλοι ενδιαφερόντων και οι περισσότερες άλλες μορφές συλλογικής ύπαρξης και δράσης έχουν ουσιαστικά εξαφανιστεί, η προβολή της παρουσίας μέσω των κινητών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι από τους ελάχιστους τρόπους (εάν όχι ο μόνος) που μας έχουν πλέον απομείνει για να νιώσουμε ότι είμαστε κι εμείς μέλη μιας κοινότητας. Ότι, δηλαδή, δεν είμαστε μόνοι στον κόσμο.

Υπό αυτό το πρίσμα, το στιγμιότυπο της θάλασσας των οθονών στα Ηλύσια Πεδία μπορεί να μην είναι ένδειξη ανικανότητας των ανθρώπων να βιώσουν τη στιγμή, αλλά αντιθέτως μία εκκωφαντική διακήρυξη της (ανικανοποίητης) ανάγκης τους να ανήκουν και της (εξίσου ανικανοποίητης) ανάγκης τους αυτή η ιδιότητα του ανήκειν να αναγνωριστεί και να επικυρωθεί από τους άλλους. Η πιο θεμελιώδης, η πιο ζωτική ανάγκη του ανθρώπου, μια ανάγκη που φτάνει στον πυρήνα της ύπαρξής του, είναι το να είναι ορατός και αποδεκτός από την κοινότητα στην οποία ανήκει. Αν εκατομμύρια άνθρωποι νιώθουν μη ορατοί ή μη αποδεκτοί, αν εκατομμύρια άνθρωποι νιώθουν ότι δεν υπάρχουν τριγύρω τους συλλογικότητες ή κοινότητες στις οποίες να αξίζει να ανήκεις, τότε αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα με το οποίο πρέπει να ασχοληθούμε και όχι η μη ιδανική βίωση της αλλαγής του χρόνου.