Ιστορία του φεμινισμού και ο νεοφεμινισμός

Πριν ασχοληθούμε με την έννοια του νεοφεμινισμού, θα πρέπει πρώτα να βρούµε έναν κοινά αποδεκτό ορισµό για τον φεµινισµό. Ο πιο εύχρηστος ορισµός είναι πως πρόκειται για το κοινωνικό και πολιτικό κίνηµα που πρεσβεύει την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ισότητα των γυναικών (και των ατόµων που προσδιορίζονται ως non-binary) µε τους άνδρες. Ο αρχικός στόχος του φεµινισµού ήταν να αποκτήσουν οι γυναίκες τα ίδια δικαιώµατα και τις ίδιες ευκαιρίες που απολάµβαναν οι άντρες στην πατριαρχική κοινωνία και στο καπιταλιστικό σύστηµα. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο στόχος αυτός αφορούσε κυρίως τις γυναίκες στη ∆ύση και τον επονοµαζόµενο Πρώτο Κόσµο.

Παρότι ριζοσπαστικές απόψεις για τη θέση της γυναίκας συναντάµε ήδη από τον 18ο αιώνα (όπως στο βιβλίο της Μαίρη Γούλστονκραφτ «∆ιεκδίκηση των δικαιωµάτων της γυναίκας»), το οργανωµένο φεµινιστικό κίνηµα εµφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και ήταν επηρεασµένο από τις µεγάλες πολιτικές και κοινωνικές επαναστάσεις του 18ου αιώνα (Αµερικανική Επανάσταση 1776, Γαλλική Επανάσταση 1789, Κίνηµα Κατάργησης της ∆ουλείας 1790-1863, ∆ιαφωτισµός).

Η ιστορία του φεµινιστικού κινήµατος: Τα τρία (ή ίσως τέσσερα) µεγάλα κύµατα

Πρώτο Φεμινιστικό Κύμα ονομάστηκε ο αγώνας των γυναικών που διεκδικούσαν νοµική και πολιτική ισότητα, δηλαδή δικαίωµα στην ψήφο, στη µόρφωση, στο διαζύγιο, καθώς και τη δυνατότητα να κατέχουν δική τους περιουσία, να εκπροσωπούνται αυτόνοµα στο δικαστήριο και να συνάπτουν συµβόλαια. Το Πρώτο Φεµινιστικό Κύµα είχε στόχο το τέλος του καθεστώτος κατά το οποίο οι γυναίκες ήταν κτήµα του συζύγου τους. Αυτό το κύµα ξεκίνησε στα τέλη του 19ου αιώνα, διήρκεσε µέχρι τη δεκαετία του 1920 και εκδηλώθηκε κυρίως στις αγγλοσαξονικές χώρες (Ηνωµένο Βασίλειο και ΗΠΑ). Παρότι οι σουφραζέτες, όπως ονοµάζονταν οι πρώτες φεµινίστριες (από το suffrage που σηµαίνει ψηφοφορία), ήταν κατά της δουλείας, οι στόχοι που έβαζαν αφορούσαν κυρίως τις λευκές γυναίκες της µεσαίας τάξης.

Το Δεύτερο Φεμινιστικό Κύμα εµφανίστηκε τις δεκαετίες του 1960 και 1970, και επηρέασε τις γυναίκες ολόκληρου του Πρώτου Κόσµου. Ενώ βασιζόταν στα διδάγµατα και στις εµπειρίες των παλαιότερων φεµινιστριών, το δεύτερο κύµα αµφισβήτησε τον ρόλο των γυναικών στην κοινωνία, διεκδικώντας ίσες ευκαιρίες στον εργασιακό χώρο, στο σπίτι και στη δηµόσια σφαίρα, όπως επίσης σεξουαλική απελευθέρωση και αυτοδιάθεση των γυναικών. Εφαρµόζοντας τις πρακτικές του Κινήµατος για την Απελευθέρωση των µαύρων και του Αντιπολεµικού Κινήµατος της Αµερικανικής Νεολαίας, έστρεψε τα βέλη του κατά των θεσµών που καταπίεζαν τις γυναίκες. Η βίβλος των φεµινιστριών του δεύτερου κύµατος ήταν το εµβληµατικό «∆εύτερο φύλο» της Σιµόν ντε Μποβουάρ που είχε κυκλοφορήσει το 1949, στο οποίο η συγγραφέας διατύπωσε τη θέση ότι «Γυναίκα δεν γεννιέσαι αλλά γίνεσαι», θέτοντας τις βάσεις για τη θεωρία της κοινωνικής κατασκευής του φύλου. Χρήσιµα εργαλεία του δεύτερου κύµατος ήταν η ψυχανάλυση και οι αρχές του µαρξισµού. Το πιο γνωστό σύνθηµά του ήταν «το προσωπικό είναι πολιτικό». Από το δεύτερο κύµα εξελίχθηκαν τρεις βασικές τάσεις: η φιλελεύθερη (liberal), που αγωνιζόταν για τις νοµοθετικές αλλαγές που θα επέτρεπαν στις γυναίκες να σπουδάζουν και να εργάζονται ισότιµα µε τους άντρες· η ριζοσπαστική (radical) που πίστευε στην ολοκληρωτική ανατροπή της πατριαρχικής κοινωνίας και η πολιτισµική (cultural) η οποία στόχευε στην επανεκτίµηση των «γυναικείων χαρακτηριστικών» που όριζαν τη θηλυκότητα.

Η έναρξη του Τρίτου Κύματος πρσδιορίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Τώρα πια, οι γυναίκες που είχαν επωφεληθεί από τα επιτεύγµατα του δευτέρου κύµατος, είχαν την ελευθερία να αναστοχαστούν σε θέµατα ταυτότητας, ατοµικότητας και προσωπικής έκφρασης. Είναι η περίοδος που χαρακτηρίζεται από τη διεκδίκηση και ανάκτηση (reclaim) της ιστορίας, των µύθων και των στερεοτύπων. Χαρακτηριστικές εκφράσεις του Τρίτου Κύµατος είναι οι Guerilla Girls στον χώρο της τέχνης και οι Riot Girls στον χώρο του punk rock. Εκείνη την περίοδο εισήχθη και ο όρος intersectionality, που σήµαινε ότι τα διαφορετικά είδη καταπίεσης που είχαν σχέση µε το φύλο, τη φυλή, την κοινωνικοοικονοµική τάξη και τη φυσική κατάσταση, διασταυρώνονται. Το Τρίτο Κύµα εστίασε ιδιαίτερα στις ανισότητες που βιώνουν οι γυναίκες οι οποίες δεν είναι λευκές µεσοαστές. Μια σηµαντική διαφορά του από το δεύτερο (και το πρώτο φυσικά) κύµα έγκειται στο ότι ασχολείται περισσότερο µε τη θεωρητική ανάλυση και τεκµηρίωση της θέσης των γυναικών, και λιγότερο µε τον ακτιβισµό.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, έκανε την εµφάνισή του ο επονοµαζόµενος µεταφεµινισµός (post-feminism). Οι µεταφεµινίστριες πίστευαν ότι ο φεµινισµός δεν είχε πια λόγο ύπαρξης και ασκούσαν κριτική στο δεύτερο φεµινιστικό κύµα µε το επιχείρηµα ότι προωθούσε µια αρνητική εικόνα της θηλυκότητας. Η «βίβλος» του µεταφεµινισµού υπήρξε η τηλεοπτική σειρά «Sex and the City», στην οποία οι ηρωίδες, έχοντας κατακτήσει τα δικαιώµατα για τα οποία πάλεψε το δεύτερο φεµινιστικό κύµα, γίνονταν οι ίδιες κυνηγοί χάρη στην αποενοχοποίηση της σεξουαλικότητάς τους. Ωστόσο, ο «φεµινισµός» αυτός αφορούσε αποκλειστικά τις λευκές, νέες και εύπορες γυναίκες, γι’ αυτό δεν έγινε ποτέ δεκτός από το κυρίως ρεύµα του κινήµατος.

Πλέον οι τάσεις του φεµινιστικού κινήµατος έχουν πολλαπλασιαστεί: τέµνονται αλλά επίσης συγκρούονται µεταξύ τους.

Το Τέταρτο Κύμα εκδηλώνεται από τη δεκαετία του 2010. Η ύπαρξή του έχει αµφισβητηθεί, διότι πολλές φεµινίστριες πιστεύουν ότι τα αιτήµατα του θεωρούµενου τέταρτου κύµατος είναι στην πραγµατικότητα η µετεξέλιξη των διεκδικήσεων του τρίτου κύµατος. Το πιο ουσιώδες αίτηµά του είναι η συµπερίληψη, δηλαδή η απάλειψη των διακρίσεων µε βάση τη φυλή, το φύλο, την εθνικότητα, την ηλικία, την αρτιµέλεια, τις ιδιοµορφίες, την οικονοµική κατάσταση και τις θρησκευτικές ή πολιτικές πεποιθήσεις. Όσοι πιστεύουν στην ύπαρξη τέταρτου κύµατος, εστιάζουν στην παγκόσµια ώθηση που έδωσε το #Metoo στον φεµινισµό αλλά και στις επιθέσεις που δέχονται κατακτηµένα γυναικεία δικαιώµατα, όπως η άµβλωση. Το τέταρτο κύµα αγωνίζεται για την αντιµετώπιση της σεξουαλικής παρενόχλησης, του σεξισµού και του µισογυνισµού στα ΜΜΕ, στη διαφήµιση και στο διαδίκτυο, ενώ συγχρόνως χρησιµοποιεί το διαδίκτυο και τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης για τη διοργάνωση εκστρατειών συνειδητοποίησης (για παράδειγµα, η Πορεία των Γυναικών που διοργανώθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2017, την εποµένη της ορκωµοσίας του Ντόναλντ Τραµπ, στην οποία συµµετείχαν πάνω από τέσσερα εκατοµµύρια άτοµα σε διάφορες πόλεις των ΗΠΑ). Τώρα πλέον οι τάσεις του φεµινιστικού κινήµατος έχουν πολλαπλασιαστεί: τέµνονται αλλά επίσης συγκρούονται µεταξύ τους.

Ο όρος νεοφεμινισμός αναδύθηκε τα τελευταία χρόνια, µετά το 2015 περίπου, και δεν είναι αποδεκτός από το κύριο ρεύµα του φεµινιστικού κινήµατος, ενώ συχνά µπερδεύεται µε τον µεταφεµινισµό (post-feminism) του τέλους του προηγούµενου αιώνα. Θεωρητικά, ως νεοφεµινισµός ορίζεται η τάση του γυναικείου κινήµατος να θεωρεί τις γυναίκες εκ προοιµίου θύµατα, παραβλέποντας το γεγονός ότι οι αριθµοί διαψεύδουν τους υποστηρικτές του: οι γυναικοκτονίες, η ενδοοικογενειακή βία και η σεξουαλική παρενόχληση στον δρόµο και στον επαγγελµατικό χώρο πήραν τεράστιες διαστάσεις κατά τη διάρκεια της πανδηµίας αλλά και τα επόµενα χρόνια. Για να µη µιλήσουµε για τη θέση των γυναικών στο Ιράν, στο Αφγανιστάν, στον αραβικό κόσµο, αλλά και στο Μεξικό (ρεκόρ γυναικοκτονιών στη συνοριακή πόλη Ciudad Juarez), στη Λατινική Αµερική ή στη Νατιοανατολική Ασία. Ο νεοφεµινισµός φέρει τη σφαγίδα της νεοφιλελεύθερης λογικής που υποστηρίζει ότι ο καθένας/καθεµία από µας είναι προσωπικά υπεύθυνος/υπεύθυνη για ό,τι του/της συµβαίνει. Για να παραφράσουµε κάτι που έχει λεχθεί για τη νεο-αβάντ γκαρντ: ∆εν υπάρχει τίποτα νέο στον νεοφεµινισµό. Μόνο ο παλιός, γνωστός µισογυνισµός.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου