Woke culture: Με τα μάτια της γενιάς X

Ανήκω στη γενιά που ονομάζουμε Χ (1965-1980), είναι εκείνη που βίωσε τη µετάβαση της κοινωνίας από την αναλογική στην ψηφιακή εποχή. Πρόκειται για τη γενιά που θεωρείται ότι απέκτησε το µεγαλύτερο χάσµα σε σχέση µε όλες τις προηγούµενες, τα τελευταία 100 χρόνια τουλάχιστον.

Μεγαλώσαµε σε µια περίοδο έντονης τεχνολογικής αλλαγής, ειδικά µε την έλευση των προσωπικών υπολογιστών, των βιντεοπαιχνιδιών, του διαδικτύου και των κινητών τηλεφώνων. Ήταν η πρώτη φορά που συζητήθηκαν έννοιες όπως η ψηφιακή παιδεία και η εξοικείωση µε τις αναδυόµενες τεχνολογίες. Σε αντίθεση µε την πιο αυταρχική και δοµηµένη γονική µέριµνα των παλαιότερων χρόνων, εµείς ως παιδιά βιώσαµε µια στροφή προς την αυτοπεποίθηση, την ανεξαρτησία και την προώθηση της ατοµικότητας.

Οι σηµαντικές πολιτιστικές µετατοπίσεις, συµπεριλαµβανοµένων των αλλαγών στους κοινωνικούς κανόνες, τους ρόλους των φύλων και της οικογενειακής δοµής, δηµιούργησαν νέα ρεύµατα, τάσεις και µόδες οι οποίες διαµόρφωσαν και διαµορφώνουν µια κοινωνία τελείως διαφορετική από ό,τι είχε γνωρίσει η ανθρωπότητα µέχρι σήµερα.

Από την εµφάνιση της πολιτικής ορθότητας (PC) και του φαινοµένου της «Woke Culture» έως τον ισχυρό ακτιβισµό του Black Lives Matter και την εξερεύνηση της ρευστότητας των φύλων, αυτές οι τάσεις, οι ιδέες και τα κινήµατα έχουν αµφισβητήσει τους υπάρχοντες κανόνες και έχουν ανοίξει τον δρόµο για κοινωνίες χωρίς αποκλεισµούς. Ωστόσο, ο τελικός αντίκτυπός τους φαίνεται να διαφοροποιείται σε ορισµένες περιπτώσεις από τη θεωρία. Θα προσπαθήσω να παρουσιάσω συνοπτικά κάποιες σκέψεις µου για τις βασικότερες και πιο επιδραστικές για εµένα τάσεις, καθώς και τις πιθανές συνέπειες που µπορεί να έχουν στην κοινωνία µας.

Μία από τις τάσεις που κατέχει κεντρική θέση στη σύγχρονη κοινωνία είναι η Πολιτική Ορθότητα. Σήµερα, αυτή ορίζεται ως η υποχρέωση χρήσης εκφράσεων και συµπεριφορών που θεωρούνται πολιτισµένες και σεβαστές προς όλες τις οµάδες και τις µειονότητες. Αναπτύχθηκε ως αντίδραση στις διακρίσεις, στις προκαταλήψεις και στις ανισότητες που υπήρξαν και υπάρχουν στην κοινωνία, µε στόχο την προστασία των δικαιωµάτων και της αξιοπρέπειας όλων των ανθρώπων — ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας, θρησκείας ή σεξουαλικής ταυτότητας.

Ωστόσο, στην προσπάθειά της να προστατεύσει αυτά τα δικαιώµατα, η πολιτική ορθότητα µπορεί να απειλήσει την ελευθερία του λόγου, το θεµελιώδες δηλαδή δικαίωµα που εγγυάται στα άτοµα τη δυνατότητα να εκφράσουν τις σκέψεις, τις απόψεις και τις ιδέες τους χωρίς φόβο λογοκρισίας ή τιµωρίας από την κυβέρνηση ή άλλες ισχυρές οµάδες. Στην πράξη είδαµε να γιγαντώνεται ο αυτοπεριορισµός της ελευθερίας έκφρασης. Λέξεις ή εκφράσεις, ακόµα και βιβλία ή ταινίες, που θεωρούνται προσβλητικές ή µη πολιτικά ορθές, αποκλείονται από την κοινή χρήση. Αυτό θέτει ένα ερώτηµα για το ποιος ορίζει τα όρια της πολιτικής ορθότητας και πώς αυτή επηρεάζει την ελευθερία του λόγου. Αν οι απόψεις που θεωρούνται πολιτικά µη ορθές καταδικάζονται ή αποκλείονται, αυτό µπορεί άραγε να υπονοµεύσει την ικανότητά µας να ανταλλάσσουµε ιδέες και να εξερευνάµε διαφορετικές προσεγγίσεις;

Η πολιτική ορθότητα δεν πρέπει να υποτιµά τη σπουδαιότητα της ανοιχτής συζήτησης και της αντίθετης άποψης. Η ελευθερία του λόγου είναι θεµελιώδης για την ανάπτυξη και την εξέλιξη των κοινωνιών. Μέσω της αντιπαράθεσης, των συζητήσεων και της ελεύθερης έκφρασης γνώµης, µπορούµε να εξερευνήσουµε νέες ιδέες, να προκαλέσουµε τη σκέψη και να βελτιώσουµε την κοινωνία µας. Άλλωστε, αυτή ήταν η διαδικασία που οδήγησε αρχικά στη διαµόρφωση της έννοιας της πολιτικής ορθότητας.

Αυτό βέβαια δεν σηµαίνει ότι πρέπει να γίνονται αποδεκτές ρατσιστικές, µισαλλόδοξες ή προσβλητικές απόψεις. Αντιθέτως, πρέπει να προασπίζονται οι αξίες της ισότητας, της δικαιοσύνης και του σεβασµού προς όλες τις κοινωνικές οµάδες. Πρέπει όµως να βρεθεί τρόπος να συνδυαστούν αυτές οι αξίες µε την ελευθερία του λόγου, προωθώντας την ευαισθησία και την ανοιχτή συζήτηση σε αντίθεση µε την εσωστρέφεια και την αποµόνωσή τους. Μόνο µέσω της ισορροπίας µεταξύ πολιτικής ορθότητας και ελευθερίας του λόγου µπορεί να διαµορφωθεί µια πιο δίκαιη, πλουραλιστική και προοδευτική κοινωνία.

Μόνο µέσω της ισορροπίας µεταξύ πολιτικής ορθότητας και ελευθερίας του λόγου µπορεί να διαµορφωθεί µια πιο δίκαιη, πλουραλιστική και προοδευτική κοινωνία.

Πολλά στοιχεία της πολιτικής ορθότητας εμπεριέχονται στο κίνημα «Woke» ή «Woke Culture». Η έκφραση προέρχεται από τον όρο «woke», ο οποίος αρχικά χρησιµοποιήθηκε στον αφροαµερικανικό πολιτικό αγώνα για να περιγράψει τον αφυπνισµένο και συνειδητοποιηµένο ακτιβισµό. Στο πλαίσιο της σύγχρονης κουλτούρας, η «Woke» αναφέρεται σε ένα κίνηµα ή µια κοινωνική τάση που εστιάζει στην ευαισθητοποίηση και στην αντιµετώπιση των κοινωνικών αδικιών, των διακρίσεων και των δοµών εξουσίας.

Επιδιώκει δε, να φέρει στο προσκήνιο ανισότητες και προβλήµατα που αντιµετωπίζουν µειονοτικές οµάδες, όπως οι µαύροι, οι γυναίκες (οι οποίες στην πραγµατικότητα αποτελούν την πλειονότητα του πληθυσµού), η LGBTQ+ κοινότητα, οι µετανάστες κ.λπ. και να καυτηριάσει τα προνόµια που απολαµβάνουν συγκεκριµένες κατηγορίες ανθρώπων, όπως για παράδειγµα οι εύποροι, ετεροφυλόφιλοι, λευκοί άνδρες.

Στο ευρύτερο πλαίσιο, η Woke culture προωθεί την ανατροπή κανονιστικών παραδόσεων και εκφράζεται µέσω διαδηλώσεων, ακτιβισµού, κοινωνικών µέσων ενηµέρωσης και συζητήσεων γύρω από θέµατα όπως οι φυλετικές ανισότητες, η γενετική ταυτότητα, το φύλο και η σεξουαλικότητα. Στην πράξη, όµως, έχουν δηµιουργηθεί αρκετές κοινωνικές στρεβλώσεις, µέρος των οποίων είναι η δηµιουργία και γιγάντωση µιας κουλτούρας ακύρωσης (Cancel Culture) τα τελευταία χρόνια. Αυτή αναφέρεται κυρίως στην πρακτική της δηµόσιας ντροπής και απαξίωσης/αποκλεισµού ατόµων ή οργανώσεων που θεωρείται ότι έχουν ενεργήσει µε τρόπο που αντίκειται στις αξίες της «κοινωνικής δικαιοσύνης» όπως αυτή ορίζεται πολλές φορές υποκειµενικά, στο ευρύτερο πλαίσιο της woke culture. Η εδραίωση ενός τέτοιου φαινοµένου, µπορεί να οδηγήσει σε κλίµα φόβου και να καταπνίξει την ελευθερία του λόγου, αποθαρρύνοντας τον ανοιχτό διάλογο καθώς και την ίδια τη µάθηση που επιτυγχάνεται πολλές φορές µέσω του λάθους. Ταυτόχρονα, η υπεραπλούστευση πολύπλοκων ζητηµάτων µε την αναγωγή τους σε δυαδικές κατηγορίες σωστού και λάθους, καλού και κακού, παρεµποδίζει ουσιαστικές συζητήσεις και αποτυγχάνει να αντιµετωπίσει τις πολυπλοκότητες και τις πολλές αποχρώσεις των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών ζητηµάτων.

Αποτέλεσµα όλων αυτών είναι ότι αντί να προωθείται µια αυξηµένη ευαισθησία σε θέµατα κοινωνικής δικαιοσύνης και να ενισχύεται η ενσυναίσθηση και η συµµετοχή, καταλήγει να ενθαρρύνεται µια ακραία κουλτούρα όπου ο φόβος του να προσβάλουµε γίνεται βασικό συστατικό της διάδρασής µας στην κοινωνία. Λέξεις και εκφράσεις πρέπει να περνούν από το φίλτρο αποδοχής των αντιπροσώπων αναρίθµητων κατηγοριών ανθρώπων στο γενικότερο οικοσύστηµα της κουλτούρας αφύπνισης. Παράλληλα, η δηµιουργία και διαιώνιση µιας µορφής δικαιωµατισµού σε αυτό το πλαίσιο, όχι µόνο ενθαρρύνει τη νοοτροπία θυµατοποίησης, που τα άτοµα αποµονωµένα από την ευρύτερη κοινωνία βλέπουν ή επιλέγουν να βλέπουν τον εαυτό τους ως συνεχώς καταπιεσµένο ή περιθωριοποιηµένο, αλλά καλλιεργούν και αίσθηµα συλλογικής ενοχής διαβρώνοντας έτσι τις βασικές αρχές της ατοµικής τους ευθύνης. Αυτό τελικά δηµιουργεί σε αυτά τα άτοµα µια κατάσταση υπερευαισθησίας, καθώς µπορεί να ερµηνεύουν ουδέτερες ή αθώες ενέργειες ως σκόπιµα κακόβουλες βλάβης, οδηγώντας σε αυξηµένη συναισθηµατική και πολλές φορές βίαιη απόκριση.

Στο πλαίσιο της ρευστότητας φύλου, η νοµοθεσία, η χρήση της γλώσσας, οι δηµόσιες εγκαταστάσεις, η αθλητική συµµετοχή και άλλες πτυχές της κοινωνίας, οφείλουν να σεβαστούν και να προσαρµοστούν σε καινούργιους κανόνες.

Συχνά, τέτοιες βίαιες αντιδράσεις συναντάμε στο πεδίο της ρευστότητας του φύλου (gender fluidity): η µη δυαδική (άντρας/γυναίκα) και ρευστή ταυτότητα φύλου, είναι µια έννοια που έχει κερδίσει αναγνώριση και στήριξη σε κύκλους που σχετίζονται µε την κουλτούρα αφύπνισης. Είναι βέβαια σηµαντικό η προσέγγιση ενός τέτοιου θέµατος να γίνει µε ευαισθησία, να αναγνωριστεί ότι οι απόψεις µπορεί να διαφέρουν και ότι οι ποικίλες επικρίσεις δεν ισχύουν για όλα τα άτοµα που αναγνωρίζονται ως ρευστού φύλου. Ήταν σαφές ότι η ρευστότητα φύλου θα αποτελούσε από την αρχή, αντιληπτή απειλή στις καθιερωµένες παραδοσιακές πολιτιστικές και θρησκευτικές αξίες. Στο πλαίσιο της ρευστότητας φύλου, η νοµοθεσία, η χρήση της γλώσσας, οι δηµόσιες εγκαταστάσεις, η αθλητική συµµετοχή και ένα σωρό άλλες πτυχές της κοινωνίας, οφείλουν να σεβαστούν και να προσαρµοστούν σε καινούργιους κανόνες.

Όµως µε τη θολότητα των ορίων µεταξύ βιολογικού φύλου και ταυτότητας φύλου, η ρευστότητα φύλου θέτει ως δεύτερες τις βιολογικές και φυσιολογικές διαφορές µεταξύ ανδρών και γυναικών, ακυρώνοντας τις µοναδικές προκλήσεις που αντιµετώπισαν και αντιµετωπίζουν οι γυναίκες σε όλη την ιστορία. Κάτι τέτοιο, εντέλει, µπορεί να οδηγήσει σε διαγραφή των επιτευγµάτων της προόδου των γυναικών, καθώς το χάσµα στις αµοιβές µεταξύ των φύλων, τα αναπαραγωγικά δικαιώµατα και οι διακρίσεις στον χώρο εργασίας συχνά επισκιάζονται ή απορρίπτονται ως άσχετα. Η εστίαση στη µεµονωµένη ταυτότητα φύλου µειώνει τις συλλογικές προσπάθειες σε πρωτοβουλίες για τα δικαιώµατα των γυναικών και υπονοµεύει τελικά τον αγώνα για την ισότητα των φύλων.

Επιπλέον, η ρευστότητα φύλου εισάγει πολυπλοκότητες και προκλήσεις σε τοµείς όπως η επιβολή του νόµου, η συλλογή δεδοµένων και η υγειονοµική περίθαλψη. Το νοµικό πλαίσιο που βασίζεται στο βιολογικό φύλο για την κατηγοριοποίηση και την προστασία καταντά ασαφές. Η ακριβής συλλογή δεδοµένων σχετικά µε τα θέµατα και τις ανισότητες στον τοµέα της γυναικείας υγείας µπορεί να υπονοµευτεί, καθιστώντας δύσκολη την αντιµετώπιση συγκεκριµένων αναγκών στον τοµέα της υγειονοµικής περίθαλψης και την παροχή επαρκούς υποστήριξης. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, να επιτευχθεί ισορροπία µεταξύ της αναγνώρισης των µεµονωµένων ταυτοτήτων των φύλων και της διατήρησης των δικαιωµάτων και των επιτευγµάτων των βιολογικών γυναικών.

Όσον αφορά τη γλώσσα, παρατηρείται προσπάθεια επιβολής χρήσης όρων ουδέτερου φύλου και φρασεολογίας χωρίς αποκλεισµούς για να συµπεριληφθούν άτοµα που δεν ταυτίζονται στο παραδοσιακό δυαδικό σύστηµα άντρα-γυναίκας. Αυτό περιλαµβάνει τη χρήση αντωνυµιών όπως they/them, zer/zim, xer, xim,  και τη δηµιουργία νέων όρων όπως «Latinx» οι οποίοι απορρίπτουν τη δυαδικότητα του φύλου. Ενώ ο σεβασµός των προτιµώµενων αντωνυµιών των ατόµων είναι σηµαντικός για την προώθηση της ένταξής τους — η υποχρεωτική επιβολή τους εγείρει ανησυχίες σχετικά µε την ελευθερία του λόγου και την ατοµική έκφραση.

Η επιβολή άκαµπτων γλωσσικών κανόνων µπορεί να καταπνίξει τον ανοιχτό διάλογο και να εµποδίσει την ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών. Αυτό ξανά, οδηγεί σε µια κουλτούρα φοβίας που τα άτοµα µπορεί να διστάζουν να εκφράσουν τις απόψεις τους ή να συµµετάσχουν σε ειλικρινείς συνοµιλίες µήπως χρησιµοποιήσουν λάθος αντωνυµίες. Η εξισορρόπηση του σεβασµού των ταυτοτήτων των φύλων µε τη διατήρηση των µεµονωµένων ελευθεριών και του ανοικτού λόγου έχει ζωτική σηµασία για την κατανόηση της πολυπλοκότητας που συνοδεύει την επιβολή των αντωνυµιών καθώς και για την ένταξή τους στην ευρύτερη κοινωνία.

Ενώ η επιδίωξη της ισότητας και της κοινωνικής προόδου είναι αξιοθαύµαστη, η τυφλή αποδοχή αυτών των κινηµάτων µπορεί να οδηγήσει σε καταστολή της ελεύθερης έκφρασης

Συμπερασματικά, η έλευση σύγχρονων κινηµάτων παρουσιάζει µια πληθώρα προκλήσεων που δεν µπορούµε να αγνοήσουµε. Από την κουλτούρα αφύπνισης µέχρι την πολιτική ορθότητα και τη ρευστότητα των φύλων, αυτά τα κινήµατα συχνά επιβάλλουν άκαµπτες ιδεολογίες που απαιτούν ακλόνητη προσκόλληση σε πολύ συγκεκριµένες συµπεριφορές. Μια υγιής στάση κριτικής απέναντι σε αυτά και τις συνέπειές τους είναι απαραίτητη. Ενώ η επιδίωξη της ισότητας και της κοινωνικής προόδου είναι αξιοθαύµαστη, είναι απαραίτητο να εξετάσουµε τις µεθόδους που χρησιµοποιούνται και την πιθανή διάβρωση και υπονόµευση µεµονωµένων ελευθεριών.

Η τυφλή αποδοχή αυτών των κινηµάτων µπορεί να οδηγήσει σε καταστολή της ελεύθερης έκφρασης και των διαφορετικών απόψεων. Είναι ζωτικής σηµασίας να προωθήσουµε ένα περιβάλλον όπου µπορεί να ανθίσει ο ανοιχτός διάλογος και η πνευµατική συζήτηση, όπου οι ιδέες εξετάζονται κριτικά αντί να καταδικάζονται ή να απορρίπτονται ως «προβληµατικές». Η κοινωνία πρέπει να επιτύχει µια λεπτή ισορροπία, αγκαλιάζοντας την πρόοδο και αποφεύγοντας τους κινδύνους µιας ιδεολογικής ορθοδοξίας. Μόνο µέσω ενός υγιούς σκεπτικισµού, ενός σκεπτικισµού δηλαδή που θα επικρατεί η ορθολογική και κριτική προσέγγιση σε ιδέες, πεποιθήσεις και πληροφορίες, θα µπορούµε να αντιµετωπίσουµε τις νέες προκλήσεις που θέτουν αυτά τα σύγχρονα κινήµατα και να καταρτίσουµε µια πορεία προς µια πραγµατικά περιεκτική και διανοητικά ζωντανή κοινωνία.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην ειδική έκδοση για τα 20 χρόνια Athens Voice «Επιβιώνοντας στον 21ο αιώνα - Οι πολιτικές, οι τάσεις, τα ρεύµατα της εποχής µας», σε επιµέλεια Σώτης Τριανταφύλλου