Κοσμος

Όντως «εξαγριώνεται» ο κόσμος;

Αυξάνεται η βία στον σύγχρονο κόσμο ή μήπως αυξάνεται η θεαματικότητά της;

Τριαντάφυλλος Δελησταμάτης
2’ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Η αύξηση περιστατικών βίας και η ευρεία δημοσιότητα που παίρνουν τα βίαια επεισόδια

Γίνεται η ανθρώπινη κοινωνία όλο πιο βίαιη; Πράγματι, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς μια χρονική στιγμή στην ιστορία όπου να συνέβη κάτι τόσο καταστροφικό όσο ένας πυρηνικός όλεθρος. Ακόμη και οι πιο βάναυσες πράξεις που διαπράχθηκαν από τους αρχαίους προγόνους μας είναι χλομές συγκριτικά με τις ρίψεις των ατομικών βομβών. Όμως, κατά τα άλλα, αν και οι πόλεμοι συνεχίζονται, αν και σε πολλά μέρη του κόσμου η εγκληματικότητα είναι εκτεταμένη, θα ήταν άδικο να ισχυριστούμε ότι ζούμε σε φαύλους καιρούς. Όσοι μελετούν τη βία στην ανθρώπινη ιστορία, λένε ότι για να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι είναι σήμερα πιο βίαιοι από ποτέ, χρειαζόμαστε ένα χρονοδιάγραμμα όλων των επιθετικών ενεργειών στην ανθρώπινη ιστορία. Ήδη το εγχείρημα παραείναι δύσκολο.

Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει κάποια τεχνουργήματα που υφαίνουν μια ιστορία του βίαιου παρελθόντος της ανθρωπότητας από έναν σκελετό που θα μπορούσε να ήταν το πρώτο θύμα δολοφονίας πριν από περίπου 430.000 χρόνια. Το εύρημα ανασύρθηκε από τους αρχαίους τάφους της Μεσοποταμίας όπου πιθανότατα είχαν ταφεί θύματα πολέμου ή ανθρώπινων θυσιών. Όσο περισσότερο πηγαίνουμε πίσω στον χρόνο, τόσο δυσκολότερο είναι να αξιολογήσουμε τη βία και τις δολοφονίες:  το σίγουρο είναι πως η βία της εξουσίας υπήρξε για αιώνες ανεξέλεγκτη κι ότι οι περισσότερες ανθρωποκτονίες έμεναν είτε ανεξιχνίαστες, είτε ατιμώρητες. Προστίθεντο οι τελετουργικοί φόνοι: δεν ίσχυε πάντοτε η απαγόρευση «ου φονεύσεις»· ούτε υπήρχε το αίσθημα της απόρριψης για τα βασανιστήρια, τις σφαγές και τους διαμελισμούς. Στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, ο ένας έβγαζε τα έντερα και τα μάτια του άλλου χωρίς πολλούς ενδοιασμούς ή τύψεις.

Στο βιβλίο του «The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined» (2011), ο Steven Pinker εξηγούσε ότι οι κοινότητες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών ήταν εξαιρετικά βίαιες κι ότι στην εποχή τους ένα τεράστιο ποσοστό ανθρώπων σκοτώνονταν σε πολεμικές συγκρούσεις. Καθώς οι κοινότητες εγκαθίσταντο σε πιο οργανωμένες πολιτείες, μπορούσαν να γίνουν πιο «πολιτισμένες» και να αναπτύξουν δεξιότητες ενσυναίσθησης, συλλογισμού και αυτοελέγχου. Αλλά βεβαίως η πορεία δεν είναι γραμμική: αν και ο πολιτισμός δημιούργησε τις συνθήκες προστασίας της ανθρώπινης ζωής, οι φρικαλεότητες δεν λείπουν ούτε σε προσωπικό, ούτε σε συλλογικό επίπεδο· χωρίς ωστόσο να μπορούν να συγκριθούν με την καθημερινή διαπροσωπική βία —τις δολοφονίες, τα βασανιστήρια, τη σκλαβιά και τις σκληρές τιμωρίες— που συνιστούσαν τον κανόνα γύρω στο 4.500 με 3.300 π.Χ.. Ένα από τα εκπληκτικά ευρήματα της αρχαιολογίας είναι η σταθερή πτώση της βίας κατά την Πρώιμη και Μέση περίοδο του Χαλκού, η οποία ίσως σχετίζεται με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Τα ποσοστά βίας φαίνεται να αυξάνονται ξανά κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και την Εποχή του Σιδήρου: ίσως έφταιγε η ξηρασία που είχε διάρκεια 300 ετών και η οποία συνέβαλε σε ελλείψεις τροφίμων και λιμό. Η λειψυδρία είχε δημιουργήσει ένταση στις κοινότητες, οδηγώντας τες σε ανταγωνισμό για τους πόρους. Αυτή η κτητικότητα για περιορισμένους πόρους —γη, νερό, τρόφιμα— είναι καθολικά κίνητρα για βία που παρατηρείται μέχρι σήμερα. Με λίγα λόγια, δεδομένης της επιδείνωσης της κλιματικής κατάστασης ίσως προαναγγέλλεται περίοδος έξαρσης της βίας.

Το αυτονόητο συμπέρασμα είναι το εξής: στις κοινωνίες δικαίου η εγκληματικότητα είναι σαφώς χαμηλότερη από ό,τι σε κοινωνίες χωρίς θεσμούς. Αν οι άνθρωποι αποκομίζουν την εντύπωση ότι ζουν σε περιβάλλον βίας οφείλεται κυρίως στην ευρεία δημοσιότητα που παίρνουν τα βίαια επεισόδια. Γενικά μιλώντας, οι άνθρωποι σήμερα είναι πιο ειρηνικοί από ποτέ: ακόμα και η ενδοοικογενειακή βία που συζητιέται τόσο ευρέως είναι μικρότερη από ό,τι στο παρελθόν. Απλούστατα καταγγέλλεται ή εν πάση περιπτώσει δημοσιοποιείται. Αυτό δεν σημαίνει ότι προσβλέπουμε μια κοινωνία χωρίς βία. Πιθανότατα είμαστε εξίσου ικανοί για βία με τους αρχαίους προγόνους μας: μας εμποδίζει η παιδεία, ο νομικός πολιτισμός και, στις περισσότερες περιοχές του κόσμου, οι περιορισμοί σε φονικά όπλα. Μας εμποδίζει ο φόβος της τιμωρίας. Για τους πιο αισιόδοξους σχετικά με την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους, μας εμποδίζει η καλλιέργεια του Καλού την οποία έχει φέρει μαζί της η μόρφωση και το κοινοτικό ιδεώδες.