Ποιος θα σώσει τις ανθρωπιστικές σπουδές;

Μία ιδιαίτερα ανησυχητική τάση έχει ξεκινήσει να διαφαίνεται από το περασμένο καλοκαίρι, σε αρκετά αμερικανικά πανεπιστήμια υψηλού κύρους, και αφορά το μέλλον των ανθρωπιστικών σπουδών. Σύμφωνα με δημοσιεύματα των New York Times, προωθούνται μεγάλες περικοπές σε τμήματα πανεπιστημίων στις ΗΠΑ που αφορούν τη φιλολογία, την ιστορία και τις κοινωνικές επιστήμες. Μόνο στο πανεπιστήμιο της Δυτικής Βιρτζίνια έχει ανακοινωθεί από το καλοκαίρι πως θα γίνουν περικοπές σε 30 πανεπιστημιακά προγράμματα και θα χαθούν 169 θέσεις εργασίας ακαδημαϊκού προσωπικού. Δεν αφορούν μόνο τμήματα του θεωρητικού κλάδου σπουδών, ωστόσο αυτά είναι περισσότερο επιρρεπή σε τέτοιου είδους μέτρα, αφού αντιμετωπίζουν ήδη σημαντικά χαμηλή ζήτηση από τους φοιτητές. Αντίστοιχα, το πανεπιστήμιο του Μαϊάμι θα αναθεωρήσει προσεχώς 18 προπτυχιακά τμήματά του, με πολύ μικρό αριθμό φοιτητών – μεταξύ άλλων κλασικές σπουδές, τομείς κοινωνιολογίας, ανθρωπολογίας και ιστορίας.

Η κρατική υποστήριξη προς τον ανθρωπιστικό κλάδο φθίνει σταθερά τα τελευταία χρόνια –όχι μόνο στην Αμερική–, κάτι που σχετίζεται και με τους νέους τους τομείς στους οποίους έχουν κάνει άνοιγμα οι θεωρητικές επιστήμες. Οι αποκαλούμενες «σπουδές φύλου», που ασχολούνται με την ανάλυση της ταυτότητας του φύλου και την κοινωνική του κατασκευή, αλλά και τα «Black Studies», οι σπουδές δηλαδή που αφορούν στη μελέτη της ιστορίας και του πολιτισμού των λαών της αφρικανικής διασποράς, έχουν συμβάλει σημαντικά στην πολιτικοποίηση του πεδίου των ανθρωπιστικών σπουδών. Δίνεται λαβή έτσι στους συντηρητικούς πολιτικούς κύκλους να συγκρουστούν ανοιχτά με αριστερούς κύκλους ακαδημαϊκών-«ακτιβιστών», οι οποίοι προωθούν μονομερώς συγκεκριμένα πεδία έρευνας, σε μία προσπάθεια αναθεωρητικής ανάγνωσης ολόκληρων επιστημονικών κλάδων, όπως η ιστορία και η κοινωνιολογία. Ο Ρεπουμπλικάνος πολιτικός του Μισσισσιππή Shad White δημοσίευσε σύμφωνα με το CNN μία πρόσφατη έκθεση, στην οποία προτείνει περιορισμό της χρηματοδότησης των φορολογουμένων σε προγράμματα σπουδών όπως η ανθρωπολογία, οι αφροαμερικανικές σπουδές και οι σπουδές φύλου. Αυτοί οι κλάδοι  «δημιουργούν πτυχιούχους που δεν πληρώνονται καλά», σύμφωνα με τα λεγόμενά του. Οι πτυχιούχοι τέτοιων τμημάτων συνήθως καταλήγουν να μην εργάζονται καν στην ίδια πολιτεία που σπούδασαν, μετά από την αποφοίτησή τους.

Ο ίδιος ο White προτείνει να αναθεωρηθεί εξ ολοκλήρου η χρηματοδότηση των πανεπιστημιακών τμημάτων, με γνώμονα την ενίσχυση προγραμμάτων σπουδών που ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες της αγοράς εργασίας. Με αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζει, μπορεί να προληφθεί και το «brain drain» σε κάθε αμερικανική πολιτεία, από πτυχιούχους που δεν βρίσκουν θέση στην αγορά εργασίας και αναγκάζονται να μετακινηθούν. Σύμφωνα με το σκεπτικό του, οι φορολογούμενοι δεν είναι δυνατόν να πληρώνουν για τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων προγραμμάτων, τα οποία στην πραγματικότητα προωθούν μία συγκεκριμένη ιδεολογία και όχι δεξιότητες που βρίσκουν ανταπόκριση στον αληθινό κόσμο. Βεβαίως, οι περικοπές τελικά επηρεάζουν το σύνολο του ανθρωπιστικού κλάδου σπουδών. Η ζήτηση στα συγκεκριμένα πεδία έχει γνωρίσει τεράστια πτώση τις τελευταίες δεκαετίες, με αντικείμενα όπως το μάνατζμεντ, το μάρκετινγκ, η πληροφορική και η ανάλυση δεδομένων να είναι τα δημοφιλέστερα για το πρώτο πτυχίο των φοιτητών. Οι «γνώσεις» έχουν πλέον ξεπεραστεί στην αξιακή κλίμακα από τις «δεξιότητες», που αποτελούν τη χρυσή «εργαλειοθήκη» με την οποία ο σύγχρονος επαγγελματίας θα κάνει την πολυπόθητη καριέρα του πράξη, πιθανότατα σε κάποιον κλάδο του ιδιωτικού τομέα.

Ανάμεσα σε αυτές τις δύο συμπληγάδες φαίνεται να έχουν εγκλωβιστεί οι ανθρωπιστικές επιστήμες. Από τη μία, σε εκείνη του «πολιτικού παιχνιδιού», που τις έχει καταστήσει εργαλειοποιημένο άμβωνα (αριστερής) ιδεολογικής ρητορικής, γήπεδο διχασμού και πλατφόρμα τροφοδότησης της κουλτούρας της ακύρωσης. Από την άλλη, σε εκείνη της αδηφάγας αγοράς εργασίας, η οποία έχει γίνει πιο ανταγωνιστική από ποτέ και ενδιαφέρεται για χειροπιαστή εργασιακή εμπειρία. Εμπειρία που έχει αποκτηθεί από καλά σχεδιασμένα προγράμματα πρακτικής άσκησης και όχι από μελέτη σκληρόδετων τόμων που ζυγίζουν κιλά.

Ο ανθρωπιστικός κλάδος είναι καταδικασμένος;

Δύο από τους γνωστότερους, πιο δημοφιλείς μελετητές των κλασικών σπουδών υπερασπίζονται το αντικείμενό τους: η ιστορικός και πρώην καθηγήτρια του πανεπιστημίου Cambridge Mary Beard και ο ιστορικός και συγγραφέας Tom Holland. Οι δύο Βρετανοί επιστήμονες απηύθυναν ο καθένας ξεχωριστά μία δημόσια έκκληση, σύμφωνα με τους Times, για τη διάσωση του ανθρωπιστικού κλάδου. Ζήτησαν να βρεθούν νέοι τρόποι χρηματοδότησης για τη διατήρηση των τμημάτων κλασικών σπουδών στα βρετανικά πανεπιστήμια, την ώρα που οι πόροι ολοένα και περιορίζονται, δίνοντας βάρος στις θετικές επιστήμες, στις επιστήμες τεχνολογίας, μηχανικής και μαθηματικών. Γιατί αξίζει όμως να πασχίσουμε για τη σωτηρία αυτών των αντικειμένων; Η Mary Beard, γνωστή για τις τολμηρές τοποθετήσεις της σε αυτά τα ζητήματα, έχει την πειστικότερη απάντηση:

Ο παραγκωνισμός των ανθρωπιστικών σπουδών θα βλάψει την ίδια τη Δημοκρατία. Οι ανθρωπιστικές σπουδές μας διδάσκουν να διαφωνούμε με υπευθυνότητα και ακεραιότητα.

Είναι μελοδραματική η δήλωση-έκκληση της Beard; Ή μήπως φανερώνει την ουσία του ανθρωπιστικού κλάδου; Μία ουσία που δεν σχετίζεται με τη στείρα αποστήθιση ούτε με την κεκαλυμμένη ιδεολογία, αλλά με έναν τρόπο σκέψης. Οι θεωρητικές επιστήμες, στη μη στρεβλή εκδοχή τους, μας διδάσκουν όχι τι, αλλά πώς να σκεφτόμαστε. Η κατανόηση του κόσμου και της κοινωνίας, του παρελθόντος και των πολιτισμών είναι ένας ερμηνευτικός μπούσουλας που δεν μπορεί να εκλείψει από τον σύγχρονο κόσμο. Όσες δεξιότητες και αν αποκτήσει ο σύγχρονος εργαζόμενος, εάν μάθει να αντιλαμβάνεται και να αξιολογεί την πραγματικότητα μόνο μέσα από φόρμουλες του excel, θα χάσει μία διάσταση γνώσης ζωτική για την υπόστασή του ως κριτικά σκεπτόμενου πολίτη.

Ο κόσμος γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκος, οι αξίες και τα δημοκρατικά κεκτημένα αμφισβητούνται από επιτήδειους σε κάθε ευκαιρία και η αμάθεια παίζει τον ρόλο της στις εξελίξεις. Για αυτό και χρειάζονται διάσωση οι ανθρωπιστικές σπουδές. Από τον κλάδο της σχολικής εκπαίδευσης μέχρι τον ακαδημαϊκό χώρο, πρέπει να αποτελέσουν και πάλι ένα αντικείμενο που θα ανακτήσει την παλιά του αίγλη και θα ξαναγίνει το πεδίο υγιούς διαφωνίας και αναζήτησης της αλήθειας. Και όχι ένα πεδίο που θα αποτελεί παιδότοπο μίας υλικά ευνοημένης μειοψηφίας, που περνά τον ελεύθερο χρόνο της θεωρητικολογώντας, χωρίς να ενδιαφέρεται για τον αντίκτυπο του αντικειμένου της. Κάτι τέτοιο, ίσως και να σημάνει την αρχή του τέλους για έναν ολόκληρο κλάδο, που αν μη τι άλλο διαμόρφωσε αποφασιστικά τις σύγχρονες κοινωνίες.