5 Νοεμβρίου 1605: Η μέρα που αποτράπηκε η «Συνωμοσία της Πυρίτιδας»

Κάθε χρόνο, η 5η ημέρα του Νοέμβρη θυμίζει στους Βρετανούς τη «Συνωμοσία της Πυρίτιδας», την οποία είχε οργανώσει και ηγηθεί ο Καθολικός στρατιώτης, Γκάι Φωκς, το 1605, που αποσκοπούσε στο να ανατινάξει το Κοινοβούλιο στο Λονδίνο, σαν αντίδραση στην «τυραννική» βασιλεία του Προτεστάντη Ιάκωβου Β’. Η Συνωμοσία τελικά απετράπει, καθώς κάποια από τα μέλη της ίδιας της οργάνωσης του Φωκς, φοβούμενοι πως στο κτίριο της Βουλής θα βρίσκονταν και άλλοι Καθολικοί, προειδοποίησαν τις αρχές και έτσι ο Φωκς και οι υπόλοιποι συνωμότες του συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν στις 31 Ιανουαρίου του ίδιου έτους δι’ απαγχονισμού και διαμελισμού. Στη Μεγάλη Βρετανία, η 5η Νοεμβρίου είναι γιορτή, εξαιτίας της αποτροπής αυτής του πραξικοπήματος. Στην ποπ κουλτούρα, όμως, παρά το ορθόδοξο αφήγημα, ο Γκάι Φωκς έχει παραμείνει ως ένας θαυμαστός αντι-ήρωας, με τη χαρακτηριστική φυσιογνωμία του να έχει αποτελέσει τη βάση για μια μάσκα, την οποία φοράει και ο «V» στο διάσημο «graphic novel» του Άλαν Μουρ, «V for Vendetta» (1988) και στην μετέπειτα κινηματογραφική του μεταφορά (2005), αλλά και οι εκπρόσωποι της παγκοσμίου φήμης ομάδας χάκερς, Ανώνυμους. Ο Γκάι Φωκς, ακόμα και αν σήμερα οι λόγοι που τον οδήγησαν στο να οργανώσει τη Συνωμοσία είναι άγνωστοι στο ευρύ κοινό, άσκησε και συνεχίζει να ασκεί μεγάλη επιρροή σε καλλιτέχνες και επικεφαλής παρακρατικών οργανώσεων, εδώ και περισσότερα από 400 χρόνια.

Γκάι Φωκς: Ο καθολικός στρατιώτης που οργάνωσε τη «Συνωμοσία της Πυρίτιδας»

Ο Γκάι Φωκς, γνωστός και ως Γκίντο, γεννήθηκε το 1570, στο Γιορκ της Αγγλίας και πολέμησε στο πλευρό της καθολικής Ισπανίας ενάντια στους Ολλανδούς Προτεστάντες μεταρρυθμιστές, την εποχή του ογδονταετούς πολέμου στις Κάτω Χώρες. Υπέρμαχος του Καθολικισμού με κάθε προσωπικό κόστος, ο Φωκς προσπάθησε να πείσει ύστερα τους Ισπανούς να υποστηρίξουν, πίσω στην πατρίδα του, τον καθολικό αγώνα, ενάντια στον βασιλέα Ιάκωβο Β’, χωρίς επιτυχία. Η ύστατη λύση για τον Φωκς ήταν να συνωμοτήσει, μαζί με τον Τόμας Γουίντουρ και τον Ρόμπερτ Κάτεσμπι, για τη δολοφονία του μονάρχη και έτσι εγκατέστησαν πυρίτιδα στις υπόγειες σήραγγες κάτω από τη Βουλή των Λόρδων, με σκοπό να μακελέψουν όλα τα μέλη της. Η «Νύχτα του Γκάι Φωκς», που αποτελεί κάτι σαν εθνική εορτή για τους Βρετανούς, είναι, ουσιαστικά, η επομένη της νύχτας που κόντεψε να τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο, όταν πια ο Φωκς βρέθηκε στη φυλακή και μετά από βασανιστήρια, αποκάλυψε τα ονόματα των υπόλοιπων συνεργατών του.

Οι αρχές του 17ου αιώνα ήταν η εποχή της Ύστερης Αναγέννησης στην Αγγλία, ή αλλιώς οι απαρχές της Μοντέρνας Εποχής, όταν πια τα πράγματα, στον κοινωνικό και τον πολιτικό τομέα είχαν αρχίσει, σιγά-σιγά, να παίρνουν τη μορφή που έχουνε σήμερα. Ο Γκάι Φωκς μπορεί στα βιβλία της Ιστορίας της χώρας να παρουσιάζεται ως εχθρός του καθεστώτος, άρα και μία αρνητική φιγούρα, όμως αυτή είναι, οπωσδήποτε, μία μονόπλευρη κατανόηση της βιογραφίας του. Σε μια τέτοια εποχή κοινωνικο-θρησκευτικής αναταραχής, ο κάθε Άγγλος υπήκοος αναγκαστικά καλούταν να διαλέξει με ποια πλευρά θα ταχθεί και, όπως και στην περίπτωση του Φωκς, πολλοί διάλεξαν το δρόμο που τους υποδείκνυε το μεγάλωμά τους. Η θρυλική αυτή ιστορία του εκπεπτωκότα στρατιώτη λέγεται πως επηρέασε σε πολύ μεγάλο βαθμό τον (νεαρό εκείνη την εποχή) μέλλοντα επικό ποιητή, Τζον Μίλτον, ενώ το αριστούργημά του, «Χαμένος Παράδεισος» (1667), αφηγείται, σύμφωνα με μελετητές, αλληγορικά την ιστορία του Φωκς.

Η απεικόνιση του Γκάι Φωκς

Εκτός από τα κείμενα του Μίλτον, το αποτύπωμα της ιστορίας του Φωκς μπορεί να βρεθεί και σε δεκάδες άλλα έργα. Ο ποιητής Τ.Σ. Έλιοτ, για παράδειγμα (ο οποίος λάτρευε τον Μίλτον), αναφέρεται σε ένα στίχο του μοντερνιστικού ποιήματός του, «Κούφιοι άνθρωποι» (1925), στο έθιμο που ακολουθείται στην Αγγλία να καίνε ένα ομοίωμα του Φωκς, κάθε 5η του Νοέμβρη. Επίσης, από τον Ρομαντικό πεζογράφο Γουίλιαμ Χάρισον Έινσουορθ μέχρι τη Τζόαν Ρόουλινγκ, στην τρομερά επιτυχημένη σειρά παιδικών βιβλίων της, με πρωταγωνιστή τον Χάρι Πότερ, οι αναφορές στον Γκάι Φωκς και τη «Συνωμοσία της Πυρίτιδας» βρίθουν. Το ίδιο ισχύει και στο θέατρο, τη μουσική, το ραδιόφωνο, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, όπου επιτυχημένες σειρές, σαν το «Mr. Robot» (2015-2019) και το «Casa de Papel» (2017-2021), συμπεριλαμβάνουν μασκοφόρους εγκληματίες με μάσκες που θυμίζουν έντονα εκείνη του Φωκς.

V For Vendetta: Το κόμικ του Άλαν Μουρ για την κληρονομιά του Γκάι Φωκς

Το έργο, βέβαια, που μεταλαμπάδευσε την κληρονομιά του Γκάι Φωκς στις γενιές του 20ού αιώνα ήταν αδιαμφισβήτητα το «graphic novel» του Άλαν Μουρ, σε εικονογράφηση του Ντέιβιντ Λόιντ, «V for Vendetta». Το κόμικ, που από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 κυκλοφορούσε περιοδικά, σε ασπρόμαυρα σκίτσα, στην ανθολογία «Warrior», εκδόθηκε στην ολοκληρωμένη μορφή του το 1989. Η ιστορία είναι επηρεασμένη αφενός από το μυθιστόρημα του Τζορτζ Όργουελ, «1984» (1949), το οποίο περιγράφει ένα δυστοπικό μέλλον, όπου ένα απολυταρχικό καθεστώς έχει τον πλήρη έλεγχο των πολιτών και κυβερνά μέσω της προπαγάνδας και της αστυνομοκρατίας, και αφετέρου από τη «Συνωμοσία της Πυρίτιδας», αφήνοντας, φυσικά, εντελώς κατά μέρους τη θρησκευτική σύγκρουση. Ο Λόιντ εμπνεύστηκε από τις απεικονίσεις του Φωκς, με το μυτερό του μούσι και το τσιγκελωτό του μουστάκι, για να σχεδιάσει τη μάσκα που φοράει σε όλη την ιστορία ο αναρχικός επαναστάτης «V» και τον έντυσε με μαύρη κάπα και καπέλο με στρογγυλό γείσο, όπως είναι ντυμένος στις γκραβούρες και τους πίνακες που έχουμε από τον 17ο αιώνα ο Γκάι Φωκς. Στο κόμικ, ο αναγνώστης βλέπει τον «V» αναπόφευκτα με συμπάθεια, ακόμα και αν συχνά χρησιμοποιεί βίαια μέσα για να πετύχει τους σκοπούς του.

To «V for Vendetta» μεταφέρθηκε, 16 χρόνια αργότερα, στη μεγάλη οθόνη από τους δημιουργούς της τριλογίας «Matrix», Λίλι και Λάνα Γουατσόφσκι. Αν και ο Άλαν Μουρ, που είχε ήδη δηλώσει πως δεν θέλει να έχει καμία ανάμειξη με τις χολιγουντιανές κινηματογραφικές μεταφορές των έργων του, από τη «Συμμαχία» (2003), δεν ενθουσιάστηκε με το τελικό αποτέλεσμα, η ταινία, με πρωταγωνιστές τον Χιούγκο Γουίβινγκ στο ρόλο του «V» και τη Νάταλι Πόρτμαν στο ρόλο της Ίβι Χάμοντ, πήρε καλές κριτικές και κάμποσα βραβεία. Ακόμα περισσότερο ίσως και από το «graphic novel», που αν και σημείωσε τεράστια επιτυχία, δεν απευθυνόταν σε τόσο ευρύ κοινό όσο η ταινία, το «V for Vendetta» εισήγαγε μια για πάντα τη μάσκα «Γκάι Φωκς» στην κοινή συνείδηση.

Ήταν λίγο αργότερα, την εποχή της οικονομικής κρίσης που ξεκίνησε το 2008 και κορυφώθηκε μέσα στην επόμενη δεκαετία, όταν οι διάσημοι χάκερς, Ανώνυμους, που, στα πρότυπα κάποιων «whistleblowers» υψηλού προφίλ, σαν τον Έντουαρντ Σνόουντεν και τον Τζούλιαν Ασάντζ, άρχισαν να κερδίζουν την προσοχή του κοινού, κοινοποιώντας απόρρητα κυβερνητικά έγγραφα ή ξεμπροστιάζοντας μυστικά της Σαηεντολογίας και μιλώντας στο κοινό από «χακαρισμένους» τηλεοπτικούς πομπούς. Οι εκπρόσωποί τους, όποτε κάνουν τέτοιες δημόσιες «ανακοινώσεις», είναι ντυμένοι όπως ο «V» στην ταινία και το κόμικ και μιλούν με ψηφιακό διαμορφωτή φωνής. Οι υποστηρικτές τους δε, από την πλευρά του κοινού, διαδηλώνουν συχνά για θέματα τα οποία εκείνοι φέρνουν στο «φως», φορώντας και αυτοί συμβολικά μάσκες «Γκάι Φωκς».

Σε μία εποχή σαν και τη δική μας, όπου αρκετός κόσμος φαίνεται να έχει χάσει την εμπιστοσύνη του στις κυβερνήσεις και τα πολιτικά συστήματα, η γιορτή της 5ης του Νοέμβρη έχει πάρει ελαφρώς διαφορετική χροιά. Κανένας απλός πολίτης, βέβαια, δεν θέλει στην πραγματικότητα να κάνει πραξικόπημα ή να χρησιμοποιήσει τέτοιου είδους βία κατά των αρχών, όμως το παράδειγμα του Γκάι Φωκς και των συνωμοτών του διέπεται από έναν αόριστο ρομαντισμό, ίσως ως πρότυπο ενός μαχητή που αρνείται να υποταχθεί και να σωπάσει, απέναντι στην καταπίεση και την αναίσχυντη αδικία. Όπως και στην περίπτωση του Σατανά του Μίλτον, πέρα από το τρίπτυχο ύβρις-νέμεσις-τίσις, βλέπουμε και ένα «λερωμένο» ήρωα που σκοτώθηκε στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί τα ιδανικά του.