Ο «πόλεμος» στα πληκτρολόγια σε καιρούς κρίσης

Σε περιόδους μεγάλων κρίσεων, όπως είναι η τωρινή πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης, η κοινή γνώμη αναμενόμενο είναι να έχει στραμμένη την προσοχή της στον πυρήνα των εξελίξεων. Που δεν είναι άλλος από αυτό τον νέο κύκλο αίματος και κτηνωδίας που έχει ανοίξει στη Γάζα, μετά τις απίστευτης βιαιότητας επιθέσεις της Χαμάς εναντίον άμαχου πληθυσμού στο Ισραήλ – ένα ακόμη μέτωπο διεθνούς αποσταθεροποίησης μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Ο δυτικός κόσμος παρακολουθεί στενά όσα συμβαίνουν μέρα με τη μέρα, οι δυτικές κυβερνήσεις έχουν εκφράσει τη στήριξή τους στο Ισραήλ, ο Τζο Μπάιντεν ζήτησε σε πρόσφατο διάγγελμά του να εγκριθεί νέο πακέτο βοήθειας από το Κογκρέσο προς το Ισραήλ και την Ουκρανία συνδέοντας το διακύβευμα των δύο πολέμων. 

Τις εξελίξεις συζητά κάθε λεπτό και ο κόσμος στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Ένα πολύ σοβαρό θέμα με προεκτάσεις γεωπολιτικές, διπλωματικές και πολιτισμικές (ήδη γίνεται λόγος για μία «σύγκρουση πολιτισμών»), με βαθύ ιστορικό αποτύπωμα αιώνων και απαίτηση γνώσεων διεθνολογίας, άμυνας και ασφάλειας, σχολιάζεται σε «τιτιβίσματα» μερικών σειρών και σε συνθηματικού τύπου δημοσιεύσεις στο Twitter (πλέον “X”) με hashtag ή σλόγκαν. Τις περισσότερες φορές όλες αυτές οι αναλύσεις και σχολιασμοί μόνο «αθώοι» δεν είναι, καθώς κρύβουν προσπάθειες σχετικοποίησης των γεγονότων, εύκολης ηθικολογίας, στρέβλωσης της αλήθειας, παραπληροφόρησης ή και στοχευμένης προπαγάνδας. Στα social media η αίσθηση ενός χώρου για ελεύθερο και κυρίως αυθόρμητο micro blogging, δηλαδή δημιουργίας περιεχομένου ως αφορμή για αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών, για διάλογο και ανταλλαγή ανησυχιών, πλέον φαντάζει ουτοπική, αν όχι αφελής και παιδαριώδης.

Πλέον, οι μεγάλες πλατφόρμες όπως το Twitter και το Facebook έχουν κατακλυστεί από τρολ και «περσόνες» με δεκάδες χιλιάδες ακολούθους, που λειτουργούν ως αυτόκλητοι opinion leaders, εκφέροντας απόψεις με απίστευτη ευκολία και ετοιμότητα, ακόμη και για ζητήματα που χρειάζονται τη μέγιστη ψυχραιμία και νηφαλιότητα, προκειμένου να καταστούν σαφή και κατανοητά τα αίτια, τα διακυβεύματα και οι συνέπειές τους. Πρόσφατο παράδειγμα, ο βομβαρδισμός σε νοσοκομείο της Γάζας. Το αλαλούμ που επικράτησε τις πρώτες ώρες, με πληροφορίες να διακινούνται από μεγάλα ειδησεογραφικά δίκτυα για «ισραηλινή επιδρομή» και πάνω από 500 νεκρούς, συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση μέχρι και την επομένη, όταν στο φως της ημέρας φάνηκε πως μάλλον επρόκειτο για ρουκέτα που έπληξε την περιοχή του πάρκινγκ του νοσοκομείου, με υπεύθυνη την Ισλαμική Τζιχάντ. Τα δεδομένα είναι σύνθετα και οι πληροφορίες έρχονται με το σταγονόμετρο από μία εμπόλεμη ζώνη στην οποία τα συμφέροντα είναι πολλά και αντικρουόμενα, όπως και οι ευκαιρίες για προπαγάνδα.

Τίποτε όμως δεν εμπόδισε και τις δύο πλευρές να πάρουν θέση με το που άρχισαν να διαδίδονται οι πρώτες πληροφορίες, αποφασίζοντας ποιος είναι ο ένοχος, συμβατός με τις ιδεολογικές τους αντιλήψεις και τις ερμηνευτικές τους προσδοκίες. Η αλήθεια πλέον δεν έχει προτεραιότητα, προηγείται η ανάγκη για «φυλετική» συσπείρωση ενάντια στο εχθρικό ιδεολογικό μέτωπο.

Δεν είναι η πρώτη φορά που παρατηρούνται τέτοια φαινόμενα και στην Ελλάδα: σχετικά πρόσφατη η υπόθεση της «μικρής Μαρίας» στον Έβρο, τον Αύγουστο του 2022. Μία υπόθεση παραπληροφόρησης για ένα νεκρό παιδί σε νησίδα του Έβρου, στην οποία βρίσκονταν 38 μετανάστες, έγινε αφορμή να ξεσπάσουν σφοδρές συγκρούσεις στο ψηφιακό τοπίο με εξαιρετικά βαρείς χαρακτηρισμούς. Μία ανακριβής είδηση, πολύ σοβαρή για την εικόνα της χώρας, ήρθε να ενταχθεί οργανικά σε ένα αφήγημα ιδεολογικοποιημένης αποτύπωσης της πραγματικότητας, ανάλογα με τη στάση της κάθε πλευράς. Οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί που συντελούν στη γέννηση φαινομένων συναισθηματικής πόλωσης και υπαναχώρησης των ατόμων στις «νεοφυλές» του ψηφιακού τοπίου, μέσα από την πρόσδεση σε αφηγήματα, λειτούργησαν αυτόματα. Χρειάστηκε να περάσει καιρός και να γίνει σοβαρή δημοσιογραφική έρευνα με χαρακτηριστικά αυτοψίας, προκειμένου να έρθει η αλήθεια στο φως για το «νεκρό παιδί» που δεν υπήρξε ποτέ.

Τα φαινόμενα της γνωστικής ασυμφωνίας και του «νεοφυλετισμού» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι κατά έναν τρόπο αλληλένδετα. Η δυσφορία προκύπτει όταν ένα γεγονός έρχεται σε αντίθεση με την κοσμοθεωρία μας: η πραγματικότητα αποδεικνύεται ασυμβίβαστη με την παγιωμένη ιδέα μας για αυτήν, επομένως αναζητούμε και αποδεχόμαστε τις εξηγήσεις και εξελίξεις που ικανοποιούν την ήδη ορισμένη εντύπωση που έχουμε για τον κόσμο. Εάν μία ανακριβής είδηση, που λέει ότι το Ισραήλ βομβάρδισε ένα νοσοκομείο γεμάτο αμάχους, συμβαδίζει με την αρνητική εικόνα που έχω για το συγκεκριμένο κράτος, τότε θα γίνει αμέσως αποδεκτή χωρίς ίχνος αμφισβήτησης ή απαίτησης για χειροπιαστές αποδείξεις.

Για να αποφύγουμε τη γνωστική ασυμφωνία και το δυσάρεστο αίσθημα που τη συνοδεύει, τα άτομα αναζητούν την προσχώρηση σε «φυλές» που θα έχουν ακριβώς την ίδια κοσμοθεωρία και αντίληψη. Όπως μας πληροφορεί η σχετική βιβλιογραφία, οι ψηφιακές «νεοφυλές» έχουν ανάγκη όχι μόνο από κοινά ενδιαφέροντα και μία κάπως αόριστη αίσθηση ανήκειν, αλλά από αποτελεσματικά μέσα επικοινωνίας για να επιτευχθεί η διαλεκτική τους διεργασία. Η καινούρια, δικτυωμένη νεοφυλετική ματιά τοποθετεί την ταύτιση με μία φυλή σε μια κατάσταση του νου. Δημιουργείται έτσι ένα αυστηρό όριο που χωρίζει τη «φυλή» από τον «έξω κόσμο», καθώς πυροδοτούνται διαλεκτικά θεμέλια νοηματοδότησης του κόσμου και των ηθικών συναισθημάτων που τα συνοδεύουν. Οι προϋποθέσεις ύπαρξης της φυλής καταλήγουν να θεμελιώνονται σε ένα λειτουργικό πλαίσιο λογικής «εμείς εναντίον των άλλων».

Η εποχή των πολυκρίσεων φαίνεται να είναι εδώ και η νέα σελίδα στην κρίση της Μέσης Ανατολής είναι ήδη πολύ αιματηρή. Για να μπορέσει κανείς να παρακολουθήσει τις εξελίξεις χρειάζεται νηφαλιότητα και υπομονή. Η αντίσταση στα πιο «ταπεινά» ένστικτα της πρόσδεσης σε ομάδες και οπτικές που αναπαράγουν «βολικές» θέσεις δεν είναι εύκολη. Όλοι είμαστε λίγο πολύ επιρρεπείς στα αφηγήματα που τελικά μας κάνουν να νιώθουμε καλύτερα με τον εαυτό μας, επιβεβαιώνοντας τις αντιλήψεις μας απέναντι στα πράγματα. Όμως, χρειάζεται κριτική ματιά και ιδεολογική αποστασιοποίηση προκειμένου να βλέπουμε καθαρά και χωρίς μεροληψία. Διαφορετικά, κινδυνεύουμε να αφήσουμε το δύσκολο έργο ερμηνείας και ανάλυσης πληροφοριών στους διάφορους… influencers.