Ο Ηράκλειτος και η νέα κανονικότητα;

Ο περίφημος Εφέσιος «σκοτεινός φιλόσοφος», ο Ηράκλειτος, δικαιώνεται όταν έλεγε ότι επειδή το νερό κυλάει, η ύπαρξη σταθερών καταστάσεων είναι αδιανόητη. Εξάλλου, αυτό δεν επιβεβαιώνουν και οι περίφημοι «κύκλοι της οικονομίας»; Η ακινησία δεν είναι βαρύτατη ασθένεια του ζην και του πράττειν?

Στη βάση των σκέψεων που προηγούνται, δεν μας εκπλήσσει το γεγονός ότι για το Collins Dictionary, η λέξη της χρονιάς του 2022 ήταν «permacrisis». Όπως αναφέρεται στο περιοδικό «Leading» της εταιρείας Ανώτατων Στελεχών Επιχειρήσεων (ΕΑΣΕ), που εκδίδει ο όμιλος Direction, ο διευθύνων σύμβουλος της Collins Learning, Alex Beecroft, δήλωσε ότι αυτός ο όρος περιγράφει «πολύ συνοπτικά πόσο πραγματικά απαίσιο ήταν το 2022 για τόσο πολλούς ανθρώπους». Είναι όμως έτσι;

Η λέξη, σύνθεση του «μόνιμου» και της «κρίσης», έχει αρχίσει να χρησιμοποιείται εδώ και λίγο καιρό, αλλά πόσοι καταλαβαίνουν το νόημα της; Τον Απρίλιο του 2021, οι πολιτικοί αναλυτές στην Ευρώπη θεώρησαν ότι καθορίζει την εποχή στην οποία ζούμε. Από το Brexit και την πανδημία, στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τώρα την επίθεση της τρομοκρατικής οργάνωσης Χαμάς στο Ισραήλ. Έτσι, «Permacrisis» ήταν το κορυφαίο λήμμα από την ετήσια συλλογή του λεξικού Collins με 10 λέξεις ή φράσεις που «αντανακλούν τη διαρκώς εξελισσόμενη αγγλική γλώσσα και τις ανησυχίες όσων τη χρησιμοποιούν». Σύμφωνα με το λεξικό, η συγκεκριμένη σύνθετη λέξη περιγράφει την παρατεταμένη περίοδο αστάθειας και ανασφάλειας και ενσωματώνει όλες τις κρίσεις —υγειονομικές, οικονομικές, περιβαλλοντικές και γεωπολιτικές— καθώς και το αίσθημα μιας ακόμα συμφοράς που αναμένεται. Πρόκειται νια μία από τις έξι λέξεις της λίστας του 2022 που αν και καινούργιες στο CollinsDictionary.com, καταγράφηκε για πρώτη φορά ως όρος σε ακαδημαϊκά πλαίσια τη δεκαετία του 1970. Η λίστα καταρτίστηκε παρακολουθώντας τη βάση δεδομένων λέξεων Collins Corpus των δισεκατομμυρίων λέξεων καθώς και μια σειρά από πηγές μέσων.

Πέραν όμως από την μονιμότητα της κρίσης, θα πρέπει να προσδιοριστεί και η έννοιά της και ο χαρακτήρας της. Το ερώτημα που θα έθετε ένας Joseph Schumpeter θα ήταν άραγε μια μορφή «δημιουργικής καταστροφής», ή ενός ολέθριου αδιεξόδου; (Υπενθυμίζεται ότι ο Schumpeter συμφωνούσε σε πολλά σημεία με τον Μαρξ, πλην όμως, πίστευε ότι ο δυναμισμός του Κεφαλαίου δεν ερμηνεύεται επαρκώς από την πάλη των τάξεων αλλά από την εγγενή τάση προς την καινοτομία, τον ορθολογισμό και την προσήλωση στις πολιτιστικές αστικές αξίες. Ο μεγάλος Αυστριακός οικονομολόγος μιλούσε για το οριστικό και αναπότρεπτο τέλος του καπιταλισμού όπως και ο Μαρξ, αλλά για διαφορετικές αιτίες. Πίστευε ότι ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει διότι ο ορθολογικός τρόπος λειτουργίας του θα έρθει σε σύγκρουση με τον ανορθολογικό τρόπο της πολιτισμικής διάρθρωσης των τάξεων που τον απαρτίζουν. Το σύστημα θα καταρρεύσει στο απώτερο μέλλον, λόγω της υπεργραφειοκρατικής διαχείρισης, της θεσμοποίησης της ίδιας της καινοτομίας και της αλλαγής της ατμόσφαιρας και της αυτοπεποίθησης της αστικής τάξης προς το χειρότερο.)

Οι φιλόσοφοι έχουν ορίσει εδώ και καιρό την κρίση ως κατάσταση που αναγκάζει ένα άτομο ή μια ομάδα σε μια στιγμή στοχαστικής κριτικής, ένα σημείο όπου χαράσσεται μια καινούργια διαδρομή σε σχέση με κάποιο ζήτημα που προκαλεί επείγουσα ανησυχία. Βέβαια, το νόημα της λέξης έχει αλλάξει ριζικά, αφού αναφέρεταιπλέον σε μια αντίφαση μεταξύ αντίπαλων δυνάμεων, που επιταχύνει τη μετάβαση του παρελθόντος στο μέλλον.

Από τον Μαρξ μέχρι τον Thomas Kuhn (1922-1996) —σημαντικό φιλόσοφο της επιστήμης και θεωρητικό της καινοτομίας— η «κρίση» συνδέεται με την ιδέα, με το ιδανικό, έστω, της προόδου. To «Permacrisis», όμως, ορισμένοι θέλουν να αντιπροσωπεύει τη σύγχρονη αντιστροφή αυτής της αντίληψης. Λένε ότι είναι παρόμοιο με την ιδέα ότι η ανθρώπινη ιστορία θα οδηγηθεί σε μια τελική κρίση, που αποκλείει οποιαδήποτε ιδέα περαιτέρω προόδου. Αντί να οδηγεί σε κάτι καλύτερο, υποδηλώνει μια στατική και μόνιμα δύσκολη κατάσταση.

Ένας νέος ρεαλισμός

Η έννοια του «permacrisis» έχει τις ρίζες της στη σύγχρονη θεωρία συστημάτων, η οποία υποστηρίζει ότι μια κρίση μπορεί να γίνει τόσο περίπλοκη που δεν μπορούμε να προβλέψουμε την έκβασή της. Από αυτή την άποψη, στο βιβλίο του On Complexity, το 2008, ο Γάλλος φιλόσοφος Edgar Morin υποστηρίζει ότι η ανθρωπότητα κατοικεί πλέον μέσα σε ένα δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων συστημάτων και οποιαδήποτε κρίση σε ένα από αυτά τα συστήματα θα προκαλέσει κρίση σε όλα τα άλλα. Ο Morin χρησιμοποιεί τη λέξη «πολυκρίση» για να περιγράψει αυτήν την κατάσταση.

Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, η μετάβαση από την «πολυκρίση» στη «μόνιμη κρίση» συνεπάγεται ότι πλέον βλέπουμε τις κρίσεις μας ως καταστάσεις που μπορούν μόνο να τύχουν διαχείρισης, όχι να επιλυθούν. Πράγματι, η «permacrisis» υποδηλώνει ότι κάθε απόφαση για γρήγορη αντιμετώπιση μιας δύσκολης κατάστασης προκειμένου να βγούμε στην άλλη πλευρά της ενέχει τον κίνδυνο για κάτι πολύ χειρότερο.

Ο όρος «permacrisis», δυστυχώς, σηματοδοτεί όχι μόνο την απώλεια τικ πίστης στην πρόοδο, αλλά και έναν νέο ρεαλισμό σε σχέση με το τι μπορούν να αντιμετωπίσουν και να επιτύχουν οι άνθρωποι. Οι κρίσεις μας έχουν γίνει τόσο περίπλοκες και βαθιές που μπορούν να ξεπεράσουν την ικανότητά μας να τις καταλάβουμε. Οποιαδήποτε απόφαση για την αντιμετώπισή τους κινδυνεύει να κάνει τα πράγματα χειρότερα. Βρισκόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με ένα ανησυχητικό συμπέρασμα. Οι κρίσεις μας δεν είναι πλέον προβλήματα, είναι γεγονότα που δεν μπορούν να αποφευχθούν.

Αυτή την εκδοχή ωστόσο την απορρίπτουν στοχαστές όπως ο Matt Ridley, ο Steven Pinker, ο Pascal Salin (ειδικός στη θεωρία του χρήματος)και ο Johan Νorberg (ειδικός στα ζητήματα της παγκοσμιοποίησης), οι οποίοι, από διαφορετικές οπτικές γωνίες, υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος μέσα από τις κρίσεις έχει ανοίξει τις πόρτες μιας προόδου που η πολυπλοκότητα τον εμποδίζει να συνειδητοποιήσει. Εκκολάπτεται συνεπώς ένας νέος Διαφωτισμός, που ισοδυναμεί με την πρόοδο. Αυτήν ακριβώς που θέλουν να υπονομεύσουν οι γνωστές δυνάμεις της ακινησίας, με το Ισλάμ να διεκδικεί πρώτο ρόλο στην όλη πρακτική διαδικασία.