Το πνευματικό κίνημα της «ευγενούς» αντιπολίτευσης στο Ιράν

Η βράβευση της Ιρανής ακτιβίστριας Ναργκίς Μοχαμαντί με Νόμπελ Ειρήνης έφερε στο προσκήνιο τον νεο-σαριατισμό, ένα από τα πνευματικά κινήματα που εμπνέουν την ιρανική αντιπολίτευση. Πρόκειται για αναφορά στον Ιρανό επαναστάτη και κοινωνιολόγο Ali Shariati Mazinani (1933-1977) που θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς Ιρανούς διανοούμενους του 20ού αιώνα και αποκαλείται «ιδεολόγος της Ισλαμικής Επανάστασης». Παρ’ όλ’ αυτά, οι ιδέες του δεν εφαρμόστηκαν στο καθεστώς που επέβαλαν οι μουλάδες το 1979.

Ali Shariati Mazinani: Ποιος είναι ο κοινωνιολόγος που αποκαλείται «ιδεολόγος της Ισλαμικής Επανάστασης»

Ο Ali Shariati ενεπλάκη στην πρωτοβουλία της εθνικοποίησης του πετρελαίου στη δεκαετία του 1950 και προσπάθησε να συνδυάσει πτυχές της δυτικής φιλοσοφικής και πολιτικής σκέψης με τη μουσουλμανική θρησκεία. Επρόκειτο για μουσουλμάνο εθνικιστή, ο οποίος εξεδιώχθη από το καθεστώς του Σάχη, συνεργάστηκε με το Αλγερινό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN), εισήγαγε την αντιαποικιοκρατική ιδεολογία του Franz Fanon στους ιρανικούς επαναστατικούς κύκλους και, ενώ βρισκόταν στη Γαλλία, συμμετείχε σε ανατρεπτικές δραστηριότητες κατά του Σάχη. Παρά τις διώξεις, ο Ali Shariati δίδασκε στο πανεπιστήμιο και οι διαλέξεις του στο Ινστιτούτο Hosseiniye Ershad υπήρξαν εξαιρετικά δημοφιλείς. Την τελευταία φορά που συνελήφθη έμεινε δεκαοκτώ μήνες στην απομόνωση και στο τέλος τού επετράπη να φύγει για την Αγγλία. Αλλά στις 18 Ιουνίου του 1977 βρέθηκε νεκρός στο Σαουθάμπτον, στο σπίτι που νοίκιαζε από τον καθηγητή ψυχολογίας Dr. Butterworth. Αν και υπήρξαν υποψίες για δολοφονία, φαίνεται ότι πέθανε από καρδιακή προσβολή.

Ο Ali Shariati ερμήνευε τον σιισμό ως επαναστατικό πνευματικό ρεύμα που μπορούσε να διαμορφώσει μια καλή κοινωνία βασισμένη στις ισλαμικές αξίες. Πίστευε ότι ο ρόλος της κυβέρνησης ήταν να καθοδηγεί την κοινωνία με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αντί να τη διαχειρίζεται κι ότι οι πιο μορφωμένοι, τα μέλη της Ουλεμά, θα έπρεπε να παίζουν ηγετικό ρόλο επειδή κατανοούν καλύτερα το ισλαμικό σύστημα αξιών που βασίζεται στις διδασκαλίες των Προφητών. Αν και ο Ali Shariati υποστήριζε ότι ο ρόλος του κλήρου ήταν η καθοδήγηση των ατόμων με σκοπό την επίτευξη των υψηλότερων δυνατοτήτων τους και όχι η εξυπηρέτηση των ηδονιστικών επιθυμιών τους, όπως συμβαίνει στη Δύση, ήταν επικριτικός με ορισμένους κληρικούς και υπερασπιζόταν τους μαρξιστές. Γενικά, επρόκειτο για θρησκευόμενο αντικαπιταλιστή —ήταν εναντίον της ατομικής ιδιοκτησίας— επηρεασμένο από τα απελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου, ο οποίος πίστευε ότι το Ισλάμ και όχι ο μαρξισμός μπορούσε να προσφέρει στον Τρίτο Κόσμο τα ιδεολογικά μέσα για την «απελευθέρωση». Οι μουλάδες προσπάθησαν να οικειοποιηθούν τις πολιτικές ιδέες του Shariati και στη διάρκεια της Ισλαμικής Επανάστασης του 1978-79 χρησιμοποίησαν το όνομά του μια και πράγματι ο Shariati επιθυμούσε την ισλαμική πολιτιστική κυριαρχία θεωρώντας τον ισλαμισμό τρίτο δρόμο μεταξύ του αμερικανικού καπιταλισμού και του σοβιετικού κομμουνισμού.

Ο νεο-σαριατισμός, στον οποίον πρόσκειται η Ιρανή νομπελίστρια, εμπνέει μια ομάδα διανοουμένων από τη δεκαετία του 1990: πρόκειται για μια ανάγνωση του έργου του Shariati —ο οποίος, αν και πέθανε νωρίς, έγραψε πάνω από εκατό βιβλία— σύμφωνα με την οποία είναι «work in progress», δηλαδή όχι δόγμα το οποίο πρέπει κανείς να χρησιμοποιεί σαν ιερή γραφή. Αν και το εν λόγω ρεύμα έχει περιγραφεί ως «η πιο ευγενική αντιπολίτευση» στην κυβέρνηση του Ιράν, οι μουλάδες το θεωρούν ισλαμομαρξιστικό· από την άλλη πλευρά, οι κοσμικές πολιτικές δυνάμεις το θεωρούν ένα κάπως ασυνάρτητο μείγμα από ανθρωπισμό, υπερφυσική, σιιτική μυθολογία και ουτοπία.

Ο Shariati είναι γνωστός σε όλο τον μουσουλμανικό κόσμο, αλλά το έργο του εκτιμάται από ομάδες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το τυνησιακό κίνημα Ennahda που σέβεται γενικά το δημοκρατικό πλαίσιο, αλλά και πολλά μέλη της ισλαμιστικής ομάδας Sazman-i Nasr δηλώνουν αφοσίωση στον σαριατισμό.