Σαν σήμερα 16 Σεπτεμβρίου 1977 πέθανε η μοναδική Μαρία Κάλλας

Ήταν μοναδική. Πώς αλλιώς μπορεί να περιγράψει κάποιος σύντομα και ουσιαστικά τη Μαρία Κάλλας; Η σπουδαία υψίφωνος άφησε το στίγμα της στον 20ο αιώνα. Η ζωή της δεν ήταν εύκολη. Γνώρισε μεγάλες απογοητεύσεις, θαυμασμό, έρωτες, πίκρες και απώλειες, που δεν κατάφεραν να θολώσουν το άστρο που την ακολουθούσε. Υπήρξε σίγουρα μία από τις σημαντικότερες φωνές του προηγούμενου αιώνα και σήμερα, 100 χρόνια από τη γέννησή της και 46 από τον θάνατό της, η Ελλάδα την τιμά μέσα από Gala και εκδηλώσεις. Σε λίγες ημέρες, μάλιστα, αναμένεται να ανοίξει τις πύλες του στην καρδιά της Αθήνας το Μουσείο «Μαρία Κάλλας». 

Απόψε, το επετειακό πρόγραμμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για τη συμπλήρωση των 100 ετών από τη γέννηση της Μαρία Κάλλας κορυφώνεται με ένα μεγάλο Γκαλά Όπερας με τίτλο «Η Κάλλας στο Ηρώδειο» στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού. Τέσσερις διακεκριμένες υψίφωνοι με διεθνή καταξίωση, οι Άννα Πιρότσι, Κάθριν Φόστερ, Βασιλική Καραγιάννη και Νίνα Κουφοχρήστου, θα ερμηνεύσουν τις άριες εκείνες που η Κάλλας σημάδεψε με την ερμηνεία της στις ιστορικές εμφανίσεις της στο Ηρώδειο το 1944 και το 1957. Την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής θα διευθύνει ο Φιλίπ Ωγκέν. Το πρόγραμμα υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Η La Divina από τη Μεσσηνία που διέπρεψε στο εξωτερικό

Η Μαρία Κάλλας γεννήθηκε στο Μανχάταν στις 2 Δεκεμβρίου 1923 ως Μαρία Άννα Σεσίλια Σοφία Καλογεροπούλου από Έλληνες μετανάστες γονείς. Τον Γεώργιο Καλογερόπουλο από το Νεοχώρι Ιθώμης Μεσσηνίας και την Ευαγγελία Δημητριάδου από τη Στυλίδα Φθιώτιδος. Στο πιστοποιητικό γεννήσεώς της αναγράφεται το όνομα Sophie Cecelia Kalos, αφού ο πατέρας της με τη μετακόμιση της οικογένειας είχε αλλάξει το επίθετό του σε «Κάλλος» προκειμένου να μπορεί ευκολότερα να προσφωνηθεί από τους Αμερικάνους. Η οικογενειακή ζωή για τη Μαρία Κάλλας δεν ήταν αρμονική και από τα πρώτα κιόλας χρόνια της αντιμετώπιζε τις έντονες διαφωνίες των γονιών της και την αγεφύρωτη «ασυμφωνία χαρακτήρων» που τους οδήγησε στο διαζύγιο. Πριν από τη Μαρία, η μητέρα της είχε φέρει στον κόσμο δύο ακόμη παιδιά. Την Υακίνθη το 1917 και τον Βασίλη το 1922 που πέθανε μόλις στα δύο του χρόνια από μηνιγγίτιδα. Λέγεται ότι μόλις οι γιατροί είπαν στη μητέρα της ότι γέννησε ένα ακόμη κορίτσι, τη μικρή Μαρία, εκείνη απογοητεύτηκε τόσο που επί ημέρες αρνιόταν να δει το νεογέννητο. Βλέπετε λαχταρούσε να σφίγγει στην αγκαλιά της ένα αγοράκι, για να μειώσει τον πόνο της απώλειας του Βασίλη. 

Στη Νέα Υόρκη, η Μαρία Κάλλας ολοκλήρωσε την πρωτοβάθμια και μέρος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσής της. Από νωρίς βρήκε την κλίση της στο τραγούδι και η μητέρα της την ωθούσε να τραγουδά, όμως, έπαψε ποτέ να υποστηρίζει περισσότερο τη μεγαλύτερή της αδελφή. Η ζωή στις ΗΠΑ συνεχίστηκε μέχρι το 1937, όταν οι γονείς της χώρισαν και η μητέρα της πήρε της δύο κόρες της και επέστρεψε στην Αθήνα.  

Παρότι η μητέρα της ήταν υποστηρικτική στο κομμάτι της Τέχνης, οι σχέσεις τους δεν ήταν ποτέ άριστες. Πολλά χρόνια αργότερα, δημοσίευμα του Time αναφέρει ότι η υψίφωνος είχε κατηγορήσει δημόσια τη μητέρα της ότι την εξανάγκαζε να τραγουδά οδηγώντας την παιδική της ηλικία σε σταδιακή καταστροφή. «Η αδερφή μου ήταν λεπτή και όμορφη και φιλική και η μητέρα μου πάντοτε την προτιμούσε. Εγώ ήμουν το ασχημόπαπο, παχουλή και άχαρη και καθόλου δημοφιλής. Είναι άκαρδο να κάνεις ένα παιδί να νιώθει άσχημο και ανεπιθύμητο [...]. Δεν θα τη συγχωρήσω ποτέ που μου αφαίρεσε την παιδική μου ηλικία. Κατά τη διάρκεια όλων των χρόνων που θα έπρεπε να παίζω και να μεγαλώνω, εγώ τραγουδούσα ή έβγαζα λεφτά. Όλα όσα έκανα για εκείνους ήταν κυρίως καλά και όλα όσα έκαναν σε εμένα ήταν κυρίως κακά». Το 1957 η Μαρία Κάλλας είχε δηλώσει: «θα πρέπει να υπάρξει ένας νόμος ενάντια στον καταναγκασμό των παιδιών να δίνουν παραστάσεις σε μικρή ηλικία», συμπληρώνοντας ότι «τα παιδιά πρέπει να έχουν μια υπέροχη παιδική ηλικία. Δεν πρέπει να τους δίνονται υπερβολικά μεγάλες ευθύνες». Όπως ανέφερε αργότερα η ίδια, η κατ' αποκλειστικότητα ενασχόλησή της με τη μονωδία από την ηλικία των δεκατριών ετών επέφερε την οριστική διακοπή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσής της μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα το 1937.

Τα πρώτα δειλά βήματα στην Αθήνα και η μουσική απογείωση

Η Κάλλας έλαβε τη μουσική της εκπαίδευση στην Αθήνα. Αρχικά, η μητέρα της επιχείρησε να την εγγράψει στο επιφανές Ωδείο Αθηνών, χωρίς επιτυχία, αφού στην ακρόαση η άγουρη, ακόμα, και ανεκπαίδευτη φωνή της δεν εντυπωσίασε την επιτροπή, ενώ ο καλλιτεχνικός διευθυντής του ωδείου Φιλοκτήτης Οικονομίδης δεν θα την έκανε δεκτή αν δεν αποκτούσε το απαραίτητο θεωρητικό υπόβαθρο. Το καλοκαίρι του 1937, η μητέρα της επισκέφτηκε τη δασκάλα μονωδίας Μαρία Τριβέλλα στο νεότερο Εθνικό Ωδείο, ζητώντας της να αναλάβει ως μαθήτρια την κόρη της έναντι χαμηλού αντιτίμου. Το 1957, η Τριβέλλα μοιράστηκε την αρχική εντύπωσή της για την ερμηνεία της νεαρής Κάλλας: «Ο τόνος της φωνής ήταν ζεστός, λυρικός, έντονος· στριφογύριζε και έλαμπε σαν φλόγα και γέμιζε τον αέρα με μελωδικές αντηχήσεις σαν καριγιόν. Σε κάθε περίπτωση, ήταν ένα εκπληκτικό φαινόμενο ή, μάλλον, ήταν ένα σπουδαίο ταλέντο που χρειαζόταν έλεγχο, τεχνική εκπαίδευση και αυστηρή πειθαρχία για να λάμψει με όλη της την λαμπρότητα».

Η Τριβέλλα συμφώνησε να αναλάβει τη διδασκαλία της αρνούμενη να λάβει χρήματα, ενώ σύντομα διαπίστωσε ότι η Μαρία Κάλλας δεν ήταν κοντράλτο όπως της είχαν πει αρχικώς, αλλά μια δραματική υψίφωνος· συνεπώς, εργάστηκαν για την επέκταση του φωνητικού εύρους της και την ελάφρυνση του ηχοχρώματός της. Η Τριβέλλα περιέγραψε την Κάλλας ως «ένα πρότυπο μαθήτριας» με «φαινομενική πρόοδο» που «μελετούσε πέντε με έξι ώρες την ημέρα» και «μέσα σε έξι μήνες, τραγουδούσε τις πιο δύσκολες άριες του διεθνούς οπερατικού ρεπερτορίου με την ύψιστη μουσικότητα». Στις 11 Απριλίου 1938, στο συναυλιακό ντεμπούτο της, η Κάλλας τραγούδησε ένα ντουέτο από την όπερα Τόσκα του Πουτσίνι στο τέλος του ρεσιτάλ της τάξης Τριβέλλα στον φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός».

Δύο χρόνια μετά την έναρξη των μαθημάτων με την Τριβέλλα, η Κάλλας πέρασε ξανά από ακρόαση στο Ωδείο Αθηνών με την άρια Ocean, Thou Mighty Monster από την όπερα Όμπερον του Βέμπερ. Η Iσπανίδα σοπράνο κολορατούρα και καθηγήτρια μονωδίας, Ελβίρα ντε Ιδάλγο, που βρισκόταν στην επιτροπή, περιέγραψε ότι άκουσε «στροβιλώδεις, φουσκωμένους καταρράκτες ήχων που ήταν, βέβαια, ανεξέλεγκτοι, αλλά σίγουρα γεμάτοι θεατρικότητα και συναίσθημα». Τη δέχτηκε αμέσως ως μαθήτριά της και, μετά από παράκληση της μητέρας της, συμφώνησε να αναμείνει ένα έτος ως την αποφοίτησή της από το Εθνικό Ωδείο. Στις 2 Απριλίου 1939, η Κάλλας ανέλαβε τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Σαντούτσα σε μία μαθητική παραγωγή της όπερας του Πιέτρο Μασκάνι Καβαλερία Ρουστικάνα. Η παράσταση ανέβηκε στο πρώτο Θέατρο Ολύμπια, χώρο διεξαγωγής των παραστάσεων της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, και το φθινόπωρο του ίδιου έτους η Κάλλας εγγράφηκε στην τάξη της Ελβίρα ντε Ιδάλγο στο Ωδείο Αθηνών.

Το 1968, η Μαρία Κάλλας ανέφερε σε συνέντευξή της ότι η ντε Ιδάλγο «κατείχε την πραγματικά σπουδαία εκπαίδευση, ίσως την τελευταία πραγματική εκπαίδευση του μπελ κάντο» και ότι από εκείνη έμαθε ότι «όσο βαριά κι αν ήταν μια φωνή, έπρεπε να παραμένει ελαφριά, έπρεπε πάντα να κατεργάζεται για να μένει ευλύγιστη, ποτέ να μην βαραίνει». Αργότερα, η ντε Ιδάλγο αποκάλεσε την Κάλλας ένα «φαινόμενο», επισημαίνοντας ότι παρακολουθούσε τα μαθήματα όλων των φωνών —υψίφωνους, μεσόφωνους, τενόρους κ.α.— φτάνοντας στο ωδείο με τον πρώτο και αποχωρώντας με τον τελευταίο μαθητή. Η Κάλλας αιτιολόγησε αυτή της τη συνήθεια εξηγώντας ότι, ανεξαρτήτως δεξιότητας, κάθε μαθητής μπορεί να αποτελέσει διδακτικό παράδειγμα ακόμα και για τον πλέον ταλαντούχο εκπαιδευόμενο.

Μετά από σειρά εμφανίσεων ως μαθήτρια, η Μαρία Κάλλας ανέλαβε κάποιους δευτερεύοντες ρόλους στην Εθνική Λυρική Σκηνή με την αρωγή της ντε Ιδάλγο. Το επίσημο επαγγελματικό ντεμπούτο της έγινε κατά τη σεζόν 1940 – 1941 της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στον μικρό ρόλο της Βεατρίκης στην οπερέτα Βοκκάκιος του Φραντς φον Σουπέ. Όπως επιβεβαίωσαν αργότερα συνάδελφοί της από εκείνη την εποχή, το εργασιακό κλίμα που αντιμετώπισε τότε ήταν αρνητικό, με αρκετές εκ των υψιφώνων του θιάσου να βάλλουν εναντίον της για λόγους επαγγελματικού ανταγωνισμού. Η Μαρία Κάλλας αντιπαρήλθε τις όποιες εχθρότητες και, εν τέλει, ανέλαβε τον πρώτο της πρωταγωνιστικό ρόλο στις 27 Αυγούστου 1942, εμφανιζόμενη ως Τόσκα στη φερώνυμη όπερα του Πουτσίνι. Κατά τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1943, συμμετείχε στον χορό της ελληνικής όπερας Ο Πρωτομάστορας σε μουσική Μανώλη Καλομοίρη και πλοκή βασισμένη στο ομώνυμο έργο που ο Νίκος Καζαντζάκης είχε συγγράψει το 1908 – 1909 στο Παρίσι. Τον Ιούλιο του 1943 πρωταγωνίστησε ξανά ως Τόσκα στο Θερινό Θέατρο Πλατείας Κλαυθμώνος. Την άνοιξη του 1944 η Κάλλας επανεμφανίστηκε ως Σαντούτσα στην Καβαλερία Ρουστικάνα στο Θέατρο Ολύμπια, αυτή τη φορά ούσα επαγγελματίας υψίφωνος. Στη νέα παραγωγή του Πρωτομάστορα, που ανέβηκε στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού τον Ιούλιο του 1944, η μονωδός ανέλαβε τον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1944 η Μαρία Καλογεροπούλου, όπως ήταν γνωστή τότε, πρωταγωνίστησε στην όπερα Στον κάμπο του Εζέν ντ'Αλμπέρ. Για την ερμηνεία της κατά την πρεμιέρα της 22ας Απριλίου 1944, δέχτηκε διθυραμβικές κριτικές· ειδικότερα η κριτικός Σοφία Κ. Σπανούδη ανέφερε ότι «η δραματική σοπράνο δις Καλογεροπούλου είνε [sic] μία εξόχως δυναμική καλλιτέχνις με τα σπανιώτερα [sic] δραματικά και μουσικά χαρίσματα. Στον καταθλιπτικό και μουσικώς αγνώμονα ρόλο της Μάρθας θριάμβευσε σ’ όλη τη γραμμή». Ακόμα, ο έτερος πρωταγωνιστής του έργου, βαρύτονος Ευάγγελος Μαγκλιβέρας, περιέγραψε την ερμηνεία της Καλογεροπούλου ως «μια θεατρική ερμηνεία του επιπέδου μιας τραγικής ηθοποιού» και τη φωνή της ως «εξαίρετη» και «εκθαμβωτικής φυσικής ευφράδειας». Κατά την κριτικό Αλεξάνδρα Λαλαούνη επρόκειτο για «ένα από εκείνα τα θεόσταλτα ταλέντα που μπορεί κανείς μόνο να τα θαυμάζει». 

Αφού ολοκλήρωσε μια συναυλιακή περιοδεία ανά την Ελλάδα, η Μαρία Κάλλας προτίμησε να μεταβεί στις Ηνωμένες Πολιτείες για να συναντήσει τον πατέρα της και να κυνηγήσει τις εκεί ευκαιρίες. Αναχώρησε για την Αμερική στις 14 Σεπτεμβρίου 1945, έχοντας συμμετάσχει σε 56 παραστάσεις επτά οπερατικών έργων, και έχοντας δώσει 20 ρεσιτάλ. Τιμώντας τη θεμέλιο καριέρα της στην Ελλάδα, η Κάλλας δήλωσε αργότερα ότι, χάρη σε αυτήν, το δυσκολότερο κομμάτι της σταδιοδρομίας της ήταν άνευ εκπλήξεων. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, του 1945, η ακρόασή της από τον Έντουαρντ Τζόνσον, διευθυντή της Μητροπολιτικής Όπερας της Νέας Υόρκης, έφερε την προσφορά δύο ρόλων στα έργα Φιντέλιο του Μπετόβεν και Μαντάμα Μπατερφλάι του Πουτσίνι. Ωστόσο, η Μαρία Κάλλας απέρριψε την πρόταση, θεωρώντας τον σωματότυπο που είχε ασύμβατο με την εικόνα της Μπατερφλάι και αρνούμενη να ερμηνεύσει όπερα στα αγγλικά όπως ζήτησε περαιτέρω ο Τζόνσον.  

Τα χρόνια της λάμψης δεν άργησαν να έλθουν. Μαζί με την καθιέρωση μόλις στα 23 της χρόνια, η Μαρία Κάλλας άρχισε να γνωρίζει και τον έρωτα. Η ζωή στην Ιταλία ήταν ξεχωριστή. Στον δρόμο της ήρθε ο Τζοβάννι Μπατίστα Μενεγκίνι, ο αρκετά μεγαλύτερος της φιλόμουσος βιομήχανος με τον οποίον συνήψαν δεσμό. Δύο χρόνια αργότερα, το 1949 τέλεσαν το γάμο τους και έμειναν μαζί για 10 χρόνια. Ο Μενεγκίνι έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διευθέτηση πολλών πτυχών της καριέρας της. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια των κορυφαίων ετών της σταδιοδρομίας της, η υψίφωνος παρουσιαζόταν ως Maria Meneghini Callas. 

Από τις κομβικότερες στιγμές της καριέρας της ήταν η εμφάνισή της στην Όπερα της Ρώμης, η πρεμιέρα στη Σκάλα του Μιλάνου, τη Βασιλική Όπερα του Λονδίνου και των Παρισίων. 

Η επιστροφή στην Ελλάδα και η αποθέωση

Το 1957, η Μαρία Κάλλας συμφώνησε να δώσει δύο συναυλίες για το Φεστιβάλ Αθηνών, στις 1 και 5 Αυγούστου 1957, με διευθυντή ορχήστρας τον Αντονίνο Βότο της Σκάλας του Μιλάνου. Αρχικά, η Μαρία Κάλλας πρότεινε την προσφορά της αμοιβής της υπέρ του Φεστιβάλ Αθηνών, εντούτοις οι διοργανωτές του απέρριψαν την πρότασή της εμφατικά, επικαλούμενοι την οικονομική αυτάρκεια του θεσμού. Ως αποτέλεσμα, η μονωδός αιτήθηκε αμοιβή των 9.000 δολαρίων —περίπου 270.000 δρχ—, γεγονός που εργαλειοποίηθηκε από την τότε αντιπολίτευση και παρουσιάστηκε ως υπέρμετρη σπατάλη ενός ήδη οικονομικά επιβαρυμένου κράτους. Ο τύπος έδωσε μεγάλες διαστάσεις στο ζήτημα στοχεύοντας ειδικότερα την Κάλλας, που, περαιτέρω, ακύρωσε την πρώτη συναυλία, εμφανιζόμενη τελικά μόνο στις 5 Αυγούστου. Στο ρεσιτάλ, ερμήνευσε άριες ιταλικών, γερμανικών και γαλλικών οπερατικών έργων, λαμβάνοντας θερμή ανταπόκριση από το αθηναϊκό κοινό, μεταξύ του οποίου βρισκόταν σύσσωμη η τότε κυβέρνηση και επιφανείς καλλιτέχνες και προσωπικότητες. 

Τρία χρόνια μετά τη συναυλία στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, η Μαρία  Κάλλας δέχτηκε να πρωταγωνιστήσει ως Νόρμα στην πρώτη παραγωγή όπερας στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου από την Εθνική Λυρική Σκηνή, το γεγονός αυτό συνέβαλε στην αποδοχή της πρότασης από τη μονωδό, καθώς το 1941, κατά την πρώτη του θητεία, ο Μπαστιάς είχε εξασφαλίσει στην Κάλλας έναν σταθερό μισθό από την Εθνική Λυρική Σκηνή και τον ρόλο της Βεατρίκης στον Βοκκάκιο του Φραντς φον Σουπέ, εγκαινιάζοντας, έτσι, την καριέρα της στην όπερα. Μάλιστα, ως ανταπόδοση της βοήθειάς του στην πρώιμη φάση της σταδιοδρομίας της, η Μαρία Κάλλας συμφώνησε να παραχωρήσει την αμοιβή της για την ίδρυση του θεσμού των Υποτροφιών Μαρία Κάλλας, με στόχο την ανάδειξη και υποστήριξη ανερχόμενων ταλαντούχων καλλιτεχνών.

Στις 24 και 28 Αυγούστου 1960 η μονωδός ενσάρκωσε την ηρωίδα του Μπελίνι στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, με σκηνοθέτη τον Αλέξη Μινωτή, διευθυντή ορχήστρας τον Τούλιο Σεραφίν, ενδυματολόγο τον Αντώνη Φωκά και σκηνογράφο τον Γιάννη Τσαρούχη. Τον αμέσως σημαντικότερο ρόλο της ιέρειας Ανταλτζίζα ανέλαβε η μεσόφωνος Κική Μορφονιού.  Στην ίδια κατεύθυνση, συμφωνήθηκε η επανεμφάνιση της μονωδού στην Επίδαυρο τον Αύγουστο του 1961, στον ομώνυμο ρόλο της όπερας Μήδεια του Λουίτζι Κερουμπίνι.

Ο έρωτας με τον Αριστοτέλη Ωνάση

Τον Σεπτέμβριο του 1957, σε ένα πάρτι που είχε διοργανώσει η ίδια, η κοσμικογράφος Έλσα Μάξγουελ σύστησε τη Μαρία Κάλλας στον Έλληνα εφοπλιστή και επιχειρηματία Αριστοτέλη Ωνάση. Η γνωριμία τους εξελίχθηκε σε μια πολυσυζητημένη σχέση που μαγνήτισε τα φωτογραφικά φλας και το ενδιαφέρον του Τύπου. Το 1959, μετά από δέκα χρόνια γάμου, η Κάλλας άφησε τον Μενεγκίνι. Σύμφωνα με τον σχετικό ελληνικό νόμο της εποχής, όποιος γάμος Έλληνα ή Ελληνίδας δεν είχε τελεστεί σε Ορθόδοξη εκκλησία κρινόταν άκυρος. Καθώς η Κάλλας είχε παντρευτεί σε Ρωμαιοκαθολική εκκλησία, το 1966 απεκδύθηκε την Αμερικανική υπηκοότητά της διατηρώντας μόνο την ελληνική, ούτως ώστε να διαλύσει και νομικώς τον γάμο της. Παρά την πιθανή βλέψη της να παντρευτεί τον Ωνάση ή, έστω, να συμβιώσουν κατά αποκλειστικότητα, η σχέση τους, τουλάχιστον η ρομαντική, έληξε δύο χρόνια αργότερα το 1968 όταν εκείνος την άφησε εξαπίνης για να παντρευτεί τον Οκτώβριο του ίδιου έτους την Τζάκι Κέννεντι, χήρα του δολοφονηθέντος Αμερικανού Προέδρου Τζον Φ. Κέννεντυ. 

Ο πρόωρος θάνατος

Ο θάνατος του Αριστοτέλη Ωνάση το 1975, αλλά και η δολοφονία του Πιέρ Πάολο Παζολίνι το ίδιο έτος φέρεται να στοίχισαν ιδιαίτερα στη σπουδαία υψίφωνο. Δύο χρόνια αργότερα και ενώ είχε αποτραβηχτεί από τα φώτα, ζώντας μαζί με την οικονόμο στο διαμέρισμά της, θα πεθάνει από καρδιακή προσβολή. 

Η κηδεία της έγινε στις 20 Σεπτεμβρίου 1977 στον Ελληνορθόδοξο Καθεδρικό Ναό του Αγίου Στεφάνου της οδού Ζωρζ Μπιζέ στο Παρίσι, παρουσία της αδερφής της, Τζάκι, της φίλης της, Γκρέις Κέλι, της Καρολίνας του Μονακό και άλλων προσωπικοτήτων. Σύμφωνα με τη γνώριμη της Κάλλας, πιανίστα Βάσω Δεβετζή, η επιθυμία της ήταν να αποτεφρωθεί και οι στάχτες της να σκορπιστούν στο Αιγαίο Πέλαγος. Ωστόσο, όπως τόνισε ο Πετσάλης-Διομήδης αλλά και ο Γαλατόπουλος, δεν υπήρξε κάποια επίσημη ή ανεπίσημη καταγραφή της επιθυμίας αυτής, συνεπώς το γνήσιό της είναι αμφισβητήσιμο· μάλιστα, σύμφωνα με άλλα κοντινά της πρόσωπα η αποτέφρωση ήταν αντίθετη στις θρησκευτικές και ηθικές της πεποιθήσεις. Παρά ταύτα, η σορός της αποτεφρώθηκε στο Κοιμητήριο του Περ-Λασαίζ, το μεγαλύτερο του μητροπολιτικού Παρισιού. Δύο έτη αργότερα, τον Ιούνιο του 1979, έπειτα από μια σύντομη τελετή, ο τότε Υπουργός Πολιτισμού Δημήτρης Νιάνιας σκόρπισε την τέφρα της από πυραυλάκατο που έπλεε στον Σαρωνικό κόλπο.

Σαν σήμερα 16 Σεπτεμβρίου - Γεγονότα

• 307 - Ο αυτοκράτορας Φλάβιος Βαλέριος Σεβήρος συλλαμβάνεται και φυλακίζεται στις Τρεις Ταβέρνες. Αργότερα εκτελείται (ή αναγκάζεται να αυτοκτονήσει) μετά την ανεπιτυχή εισβολή του Γαλέριου στην Ιταλία.
• 1701 - Ο Ιάκωβος Φραγκίσκος Εδουάρδος Στιούαρτ, αποκαλούμενος μερικές φορές και ως «Παλαιός Διεκδικητής», γίνεται ο Ιακωβίτης διεκδικητής των θρόνων της Αγγλίας και της Σκωτίας.
• 1810 – Ο ιερέας Μιγκέλ Ιδάλγο ι Κοστίγια αρχίζει τον αγώνα του Μεξικού για την ανεξαρτησία του από την Ισπανία.
• 1863 - Ανοίγει στην Κωνσταντινούπολη η Ροβέρτειος Σχολή, το πρώτο αμερικανικό εκπαιδευτικό ίδρυμα εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών. Ιδρύθηκε από τον Αμερικανό φιλάνθρωπο Κρίστοφερ Ρόμπερτ.
• 1908 - Ιδρύεται η General Motors.
• 1935 - Ο Αμερικανός πολιτικός, Κυβερνήτης της Λουιζιάνα, Γερουσιαστής και υποψήφιος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Χιούι Π. Λονγκ πυροβολείται θανάσιμα στο Καπιτώλιο της πολιτείας.
• 1943 - Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: Η γερμανική 10η Στρατιά αναφέρει ότι δεν μπορεί να αναχαιτίσει το συμμαχικό προγεφύρωμα γύρω από το Σαλέρνο.
• 1955 - Λαμβάνει χώρα στρατιωτικό πραξικόπημα για την ανατροπή του προέδρου Χουάν Περόν στην Αργεντινή.
• 1963 – Δημιουργείται η Μαλαισία από την ένωση της Μαλαίας, της Σιγκαπούρης, της Βόρειας Βόρνεο και του Σαράουακ. Ωστόσο, η Σιγκαπούρη σύντομα θα αποσχιστεί από τη νέα χώρα.
• 1975 – Η Παπούα Νέα Γουινέα αποκτά την ανεξαρτησία της από την Αυστραλία.
• 1975 - Το Πράσινο Ακρωτήριο, η Μοζαμβίκη και το Σάο Τομέ και Πρίνσιπε γίνονται μέλη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
• 1978 – Σεισμός μεγέθους 7,8 Ρίχτερ χτυπά το Ιράν, σκοτώνοντας πάνω από 15.000 άτομα.
• 1987 – Υπογράφεται το πρωτόκολλο του Μόντρεαλ για την προστασία του όζοντος.
• 1991 – Κάνει πρεμιέρα η τηλεοπτική σειρά Λάμψη, η μακροβιότερη της ελληνικής τηλεόρασης.
• 1999 – Σε δημοψήφισμα στην Αλγερία εγκρίνεται με 98,6% η πρόταση χορήγησης αμνηστίας σε όσους ισλαμιστές αντάρτες κατέθεταν τα όπλα.
• 2007 – Πραγματοποιούνται βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα.

Σαν σήμερα 16 Σεπτεμβρίου - Γεννήσεις

• 16 - Δρουσίλλα, Ρωμαία ευγενής
• 1678 - Χένρυ Μπόλινμπροκ, Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός
• 1747 - Μιχαήλ Κουτούζοφ, Ρώσος στρατιωτικός
• 1858 - Άντριου Μπόναρ Λω, Βρετανός πολιτικός
• 1870 - Τζον Μπόλαντ, Ιρλανδός αντισφαιριστής και πολιτικός
• 1886 - Ζαν Αρπ, Γερμανός γλύπτης και ζωγράφος
• 1888 - Φρανς Έμιλ Σίλανπαα, Φινλανδός συγγραφέας
• 1891 - Καρλ Νταίνιτς, Γερμανός ναύαρχος
• 1901 - Ούγκο Φριγκέριο, Ιταλός αθλητής
• 1924 - Λορίν Μπακόλ, Αμερικανίδα ηθοποιός
• 1925 - B.B. King, Αμερικανός τραγουδιστής και κιθαρίστας
• 1934 - Τζορτζ Τσακίρης, Αμερικανός ηθοποιός, τραγουδιστής και χορευτής
• 1937 - Κώστας Αναστασάτος, Έλληνας καλαθοσφαιριστής και προπονητής
• 1943 - Όσκαρ Λαφοντέν, Γερμανός πολιτικός
• 1952 - Κάρεν Μούιρ, Νοτιοαφρικανή κολυμβήτρια
• 1952 - Μίκι Ρουρκ, Αμερικανός ηθοποιός
• 1952 - Φατός Νάνο, Πρωθυπουργός της Αλβανίας
• 1953 - Κώστας Τριπολίτης, Έλληνας στιχουργός
• 1953 - Νάνσυ Χιούστον, Καναδή συγγραφέας
• 1956 - Ντέιβιντ Κόπερφιλντ, Αμερικανός ταχυδακτυλουργός
• 1957 - Σταμάτης Γονίδης, Έλληνας τραγουδιστής
• 1972 - Σπρεντ Νταμπουίντο, πρόεδρος του Ναουρού
• 1981 - Αλέξις Μπλέντελ, Αμερικανίδα ηθοποιός
• 1983 – Κατερίνα Αυγουστάκη, Βελγίδα τραγουδίστρια
• 1988 – Δημήτρης Σιόβας, Έλληνας ποδοσφαιριστής

Σαν σήμερα 16 Σεπτεμβρίου - Θάνατοι

• 307 – Φλάβιος Βαλέριος Σεβήρος, Ρωμαίος αυτοκράτορας
• 655 – Πάπας Μαρτίνος Α΄
• 1087 - Πάπας Βίκτωρ Γ΄
• 1380 - Κάρολος Ε΄, βασιλιάς της Γαλλίας
• 1394 - Αντίπαπας Κλήμης Ζ΄
• 1701 - Ιάκωβος Β΄, βασιλιάς της Αγγλίας
• 1736 - Ντάνιελ Γκάμπριελ Φαρενάιτ, Γερμανός φυσικός
• 1782 - Φαρινέλλι, Ιταλός τραγουδιστής
• 1819 - Τζον Τζέφρις, Αμερικανός επιστήμονας
• 1824 - Λουδοβίκος ΙΗ΄, βασιλιάς της Γαλλίας
• 1896 - Παύλος Καλλιγάς, Έλληνας νομικός και πολιτικός
• 1935 - Χιούι Λονγκ, Αμερικανός πολιτικός
• 1939 - Νικόλαος Τριανταφυλλάκος, Έλληνας πολιτικός
• 1944 - Γκούσταφ Μπάουερ, Γερμανός πολιτικός
• 1972 - Ιωάννης Γιαννόπουλος, Έλληνας πολιτικός
• 1973 - Βίκτορ Χάρα, Χιλιανός τραγουδιστής
• 1977 - Μαρία Κάλλας, Ελληνίδα υψίφωνος
• 1977 - Μαρκ Μπόλαν, Άγγλος τραγουδοποιός (T. Rex)
• 1978 - Λαυρέντης Διανέλλος, Έλληνας ηθοποιός
• 1979 - Μοχαμάντ Νουρ Αχμάντ Ετεμαντί, Αφγανός πολιτικός
• 1979 - Τζο Πόντι, Ιταλός αρχιτέκτονας
• 1980 - Ζαν Πιαζέ, Ελβετός ψυχολόγος
• 1987 - Δημήτριος Παπασπύρου, Έλληνας πολιτικός
• 2006 - Ζούζα Κορμότσι, Ουγγαρέζα αντισφαιρίστρια
• 2009 - Μαίρη Τρέιβερς, Αμερικανίδα τραγουδίστρια (Peter, Paul and Mary)
• 2010 - Σίλο, Αργεντινός συγγραφέας και πνευματιστής
• 2012 - Νικόδημος Αναγνώστου, Έλληνας μητροπολίτης
• 2013 - Ευάγγελος Κουρτίδης, Έλληνας πολιτικός
• 2015 - Γκι Μπεάρ, Γάλλος τραγουδοποιός
• 2016 - Έντουαρντ Άλμπι, Αμερικανός θεατρικός συγγραφέας
• 2016 - Αντόνιο Μασκαρένιας Μοντέιρο, πρόεδρος του Πράσινου Ακρωτηρίου
• 2016 - Κάρλο Ατσέλιο Τσάμπι, Ιταλός πολιτικός