Πώς θα ήταν το Ιράν αν δεν είχε γίνει το πραξικόπημα του 1953

Τo πραξικόπημα της 28ης Μορντάντ (19 Αυγούστου), όπως είναι γνωστό στο Ιράν, το οποίο οργάνωσαν οι ΗΠΑ και η Βρετανία, ανέτρεψε τη δημοκρατικά εκλεγμένη ιρανική κυβέρνηση του Μοχάμεντ Μοσαντέκ. Ο Μοσαντέκ θεωρούταν μεγάλη ευκαιρία για το Ιράν: ιδρυτής του κόμματος του Εθνικού Μετώπου, γόνος αριστοκρατικής πολιτικής οικογένειας —ο πατέρας του ήταν υπουργός Οικονομικών και η μητέρα του μέλος της βασιλικής οικογένειας των Χαζάρων— είχε σπουδάσει Πολιτικές Επιστήμες στο Παρίσι και στη Νομική σχολή του πανεπιστημίου Νεσατέλ της Ελβετίας. Είχε υπηρετήσει σε κυβερνητικές θέσεις ως μέλος της Συμβουλευτικής Εθνοσυνέλευσης («Ματζλίς»), ως διοικητής της επαρχίας του Φαρς και του Αζερμπαϊτζάν, ως υπουργός Οικονομικών και υπουργός Εξωτερικών. Ο Μοσαντέκ είχε δημοκρατικό και ειρηνικό όραμα για το Ιράν.

Τα σχέδια για το πραξικόπημα της CIA και της ΜΙ6, με την κωδική ονομασία επιχείρηση «Αίαντας», ξεκίνησαν στα τέλη του 1952 με τη συνεργασία δικτύου πολιτικών, επιχειρηματιών, θρησκευτικών παραγόντων και ανώτερων στρατιωτικών. Η επιχείρηση Αίαντας ήταν η πρώτη αμερικανοκίνητη ανατροπή δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης: το γεγονός είχε σοβαρές επιπτώσεις στο Ιράν και στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής: από τη μία πλευρά, τροφοδότησε τον αντιαμερικανισμό ο οποίος καθόρισε την πολιτική των μεσανατολικών χωρών, ενώ από την άλλη έγινε ιστορικό προηγούμενο για παρόμοια πραξικοπήματα όπως εκείνο του 1954 στη Γουατεμάλα και όπως η βίαιη ανατροπή του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή το 1973. Αργότερα, οι ΗΠΑ έγιναν ο κεντρικός στόχος της ιρανικής επανάστασης των μουλάδων η οποία εγκατέστησε το σημερινό θεοκρατικό καθεστώς. Τον Αύγουστο του 2013, μετά τον αποχαρακτηρισμό των σχετικών μυστικών εγγράφων, η CIA παραδέχτηκε τη συμμετοχή της στο πραξικόπημα, η οποία περιλάμβανε δωροδοκία Ιρανών πολιτικών και ανώτερων αξιωματούχων, καθώς και προπαγάνδα, ως «κίνηση εξωτερικής πολιτικής» που σχεδιάστηκε και εγκρίθηκε σε υψηλό κυβερνητικό επίπεδο επί προεδρίας Αϊζενχάουερ (και αντιπροεδρίας Νίξον). Το 2013, εξήντα χρόνια μετά το γεγονός, η τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μαντλίν Ολμπράιτ χαρακτήρισε το πραξικόπημα «οπισθοδρόμηση για την πολιτική ανάπτυξη του Ιράν».

Αν και το 1953 περιγράφηκε ως διάσωση του Ιράν από τον κομμουνισμό, στην πραγματικότητα το πραξικόπημα οργανώθηκε για να διατηρηθεί το διεθνές καρτέλ πετρελαίου. Ο Μοσαντέκ ανέλαβε την πρωθυπουργία στις 29 Απριλίου του 1951 και αμέσως προώθησε την εθνικοποίηση του ιρανικού πετρελαίου, κρατικοποιώντας την Αγγλοϊρανική Εταιρεία Πετρελαίου (πρόδρομο της BP). Η ενέργεια ερχόταν σε σύγκρουση με τα οικονομικά συμφέροντα της Βρετανίας και άλλων χωρών, καθώς μετέφερε τον έλεγχο από τις πετρελαϊκές επιχειρήσεις της Δύσης στη χώρα παραγωγής του πετρελαίου. Η Βρετανία αντέδρασε επιβάλλοντας οικονομικό εμπάργκο και ξεκινώντας μυστικές πολιτικές αποστολές με στόχο την ανατροπή του Μοσαντέκ. Ειδικότερα, μετά την απομάκρυνση Βρετανών εργατών από τις πετρελαιοφόρες περιοχές στις 20 Σεπτεμβρίου 1951, η βρετανική κυβέρνηση κινητοποίησε στρατό σχεδιάζοντας εισβολή στα διϋλιστήρια του Αμπαντάν. Τότε, δεν κατάφερε να αποσπάσει τη στήριξη των ΗΠΑ: ο Τρούμαν δεν συμφώνησε με τα σχέδια περί εισβολής και η επιχείρηση ματαιώθηκε.

Όμως, λίγο αργότερα, συμφώνησε η προεδρία Αϊζενχάουερ. Αποτέλεσμα του πραξικοπήματος ήταν η εγκαθίδρυση στρατιωτικής κυβέρνησης με πρωθυπουργό τον στρατηγό Φαζλαλλάχ Ζαχεντί επιτρέποντας στον σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί να επανέλθει στην εξουσία και να παραμείνει μέχρι την ιρανική επανάσταση του 1979. Ο Παχλαβί ήταν βασιλιάς (σάχης) του Ιράν από τις 16 Σεπτεμβρίου 1941: είχε ανέλθει στον θρόνο, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ύστερα από συνδυασμένη αγγλο-σοβιετική επιχείρηση εισβολής στην χώρα, που ανάγκασε τον πατέρα του, σάχη Ρεζά Σαχ Παχλαβί να εγκαταλείψει το Ιράν. Τότε ο Ρεζά Παχλαβί ορκίστηκε να μη στεφθεί επισήμως προτού οδηγήσει τη χώρα του στην πρόοδο και την ευημερία με ένα ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό πρόγραμμα, γνωστό ως «λευκή επανάσταση». Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί συγκρούστηκε με τον Μοχάμεντ Μοσαντέκ, τόσο διότι ο Μοσαντέκ προώθησε την εθνικοποίηση της πετρελαϊκής βιομηχανίας όσο και διότι απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα. Ο σάχης αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Ιράν κάτω από την πίεση της κυβέρνησης του Μοσαντέκ, αλλά επανήλθε το 1953 μετά το πραξικόπημα και έγινε απόλυτος άρχων.

Λίγους μήνες μετά το πραξικόπημα ο Μοσαντέκ καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκισης με την κατηγορία της προδοσίας και στη συνέχεια έζησε σε κατ' οίκον περιορισμό μέχρι τον θάνατό του το 1967.

Ο Παχλαβί κυβέρνησε αυταρχικά αλλά ταυτοχρόνως προσπάθησε να μετατρέψει με σειρά οικονομικών, κοινωνικών μέτρων το Ιράν σε σύγχρονη παγκόσμια δύναμη. Στον κοινωνικό τομέα θέλησε να αποτινάξει τις παραδοσιακές μουσουλμανικές αντιλήψεις και να εκσυγχρόνισε τη χώρα ακόμη και στον τομέα της ισότητας ανδρών-γυναικών. Προώθησε κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, διατηρώντας παράλληλα στενούς δεσμούς με τη Δύση και ιδιαίτερα με τις ΗΠΑ. Η «λευκή επανάσταση» περιλάμβανε την κατασκευή ενός εκτεταμένου σιδηροδρομικού, οδικού και αεροπορικού δικτύου, αρδευτικά έργα, βιομηχανική ανάπτυξη, ενίσχυση της παιδείας και της υγείας και αγροτική μεταρρύθμιση με αναδιανομή της γης. Με την πάροδο του χρόνου, όπως αναμενόταν, ο Παχλεβί έχασε την υποστήριξη του σιιτικού κλήρου λόγω των εκσυγχρονιστικών πολιτικών του και των ανοιγμάτων στην εξωτερική πολιτική με το Ισραήλ. Οι συγκρούσεις με τους ισλαμιστές είχαν αρχίσει από το 1953, όταν ο Μοχάμεντ Μοσαντέκ αναγκάστηκε σε παραίτηση: αλλά, η μεγαλομανία του σάχη δίχασε περαιτέρω την ιρανική κοινωνία και η δυσαρέσκεια εναντίον του οδήγησε τις μάζες στην αγκαλιά των μουλάδων. Η προσωποπαγής διακυβέρνησή του, τα φαινόμενα εκτεταμένης διαφθοράς, η ανάμειξη ξένων δυνάμεων καθώς και η δράση της μυστικής υπηρεσίας Σαβάκ όξυναν την κοινωνική δυσαρέσκεια που εκδηλώθηκε με την Ιρανική Επανάσταση και οδήγησε τελικά στην απομάκρυνσή του από τη χώρα ύστερα από 37 έτη βασιλείας, ενώ το Ιράν έγινε Ισλαμική Δημοκρατία με ηγέτη τον Αγιατολάχ Χομεϊνί. Ο σάχης εγκατέλειψε το Ιράν στις 16 Ιανουαρίου 1979 και στη χώρα επικράτησε ένα από τα πιο ανελεύθερα καθεστώτα στον κόσμο.