Πόλεμος στην Ουκρανία: Ένας χρόνος, πέντε μαθήματα

Μετά από έναν ολόκληρο χρόνο ζόφου και ανθρωπιστικής καταστροφής, αιματοχυσίας, βομβαρδισμών, μαχών χαρακωμάτων, ρωσικών επιθέσεων και γενναίας ουκρανικής αντίστασης, μπορούμε να διακρίνουμε μερικά συμπεράσματα και «μαθήματα».

1. Η Δύση έχει αντισώματα. Παρά τη στρατηγική αφασία και τα λάθη της τελευταίας εικοσαετίας, παρά την εκτεταμένη ρωσική εκστρατεία διείσδυσης και επιρροής στην πολιτική, την οικονομία, την κοινωνία και τη δημοσιογραφία μας, παρά τα φαινόμενα Τραμπ και Μπρέξιτ, τις εσωτερικές έριδες και τη μεταψυχροπολεμική αδράνεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ, παρά την εξαιρετικά μέτρια ποιότητα του πολιτικού προσωπικού που στελεχώνει τις περισσότερες κυβερνήσεις μας, και παρά τη διάσπαση της δικής μας προσοχής λόγω του χάους στη δημόσια και ψηφιακή σφαίρα που ζούμε, η Δύση κατάφερε να ενωθεί και να λειτουργήσει αποτελεσματικά και συντεταγμένα για την υπεράσπιση της Ουκρανίας, της Ευρώπης και της διεθνούς έννομης τάξης. Απ’ ότι φαίνεται έχουμε λειτουργικό ένστικτο αυτοσυντήρησης. Σε αυτό συνετέλεσαν και η προσωπικότητα του Ουκρανού προέδρου Ζελένσκι, και η πυγμή του Μπόρις Τζόνσον, του Τζο Μπάιντεν και άλλων ηγετών, αλλά και η στήριξη της κοινής γνώμης∙ όχι μόνο ηθικά ή στα λόγια, αλλά έμπρακτα: βάζοντας το χέρι γενναιόδωρα στην τσέπη για να πληρώσει εξοπλισμούς αλλά και ακριβότερη ενέργεια, τρόφιμα και πρώτες ύλες, αντιστεκόμενη στον εκβιασμό του Πούτιν.  
2. Η αποτροπή δουλεύει. Η ακαριαία και ακλόνητη υποστήριξη της Ουκρανίας από το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί αποτρεπτικά, τόσο για τον Πούτιν, όσο και για άλλους δρώντες του διεθνούς συστήματος. Πριν απο ακριβώς έναν χρόνο, το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου 2022, λίγες ώρες μετά την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην ανατολική Ουκρανία, σημειώναμε ότι η επίθεση αυτή οφείλεται εν μέρει στην αδύναμη και χωρίς συνοχή αντίδραση της Δύσης σε είκοσι χρόνια προκλήσεων και επιθετικών ενεργειών του Πούτιν ακόμα και μέσα σε ευρωπαϊκό έδαφος. Ο Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία επειδή θεωρούσε ότι δεν θα υπάρξει σοβαρή αντίδραση∙ επειδή θεωρούσε ότι τον παίρνει να το κάνει αυτό με χαμηλό κόστος∙ επειδή τόσα χρόνια έκανε ό,τι έκανε χωρίς κόστος. Η ηρωική αντίσταση των Ουκρανών υποστηριζόμενη από τη γενναία βοήθεια της Δύσης ανέβασε τρομακτικά το κόστος, όχι μόνο σε ανθρώπινες ζωές (άλλωστε ο Πούτιν πετάει φαντάρους στο μέτωπο σαν να περνάει κρέας στη μηχανή του κιμά), αλλά κυρίως οικονομικά, πολιτικά και συμβολικά. Είναι βέβαια μια τραγωδία το ότι έπρεπε να φτάσουμε μέχρι εδώ για να θυμηθούμε ή να μάθουμε ξανά τα μαθήματα σαράντα χρόνων Ψυχρού Πολέμου. Ας ελπίσουμε ότι τώρα μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτήν τη συνειδητοποίηση και στην περίπτωση της Κίνας, η στρατηγική της οποίας είναι και πιο ύπουλη και πιο αποτελεσματική από αυτή της Ρωσίας.
3. Ο πόλεμος διαμόρφωσε την εθνική συνείδηση της Ουκρανίας. Η ρωσική εισβολή και η ουκρανική αντίσταση είναι ένα από αυτά τα ιστορικά γεγονότα που λειτουργούν ως πολιτισμικό DNA για μία χώρα: θέτουν ή αναπροσδιορίζουν τις βάσεις του έθνους και του λαού. Μέχρι την πρώτη εισβολή του 2014 αλλά και ως ένα σημείο μέχρι τη δεύτερη εισβολή του 2022, η Ουκρανία ήταν μια βαθιά διχασμένη χώρα –γεωγραφικά, γλωσσικά, εθνοτικά, ταυτοτικά, πολιτικά– κάτι που ήταν εμφανές και στα αποτελέσματα προεδρικών εκλογών, όπως π.χ. το 2004 ή το 2010. Αντί να ενισχύσει το φιλορωσικό αίσθημα ή τις αποσχιστικές τάσεις κοινοτήτων στη νοτιοανατολική Ουκρανία, η επίθεση του Πούτιν και ο χειρισμός της κρίσης από τον Ζελένσκι ένωσε τη χώρα και της παρείχε ένα σημείο αναφοράς για τις γενιές που θα ακολουθήσουν. Αυτό βέβαια περιπλέκει τα σενάρια αποκλιμάκωσης και απεμπλοκής και αυξάνει το κόστος συμβιβασμού για τον Ζελένσκι, εφόσον η Ουκρανία δεν καταφέρει να διώξει τους Ρώσους από το Ντόνμπας και την Κριμαία.
4. Η αρχή του τέλους για τον Πούτιν. Αν και ο πόλεμος σε καμία περίπτωση δεν έχει τελειώσει –και κάθε πρόβλεψη για την έκβασή του θα ήταν παρακινδυνευμένη– ο Πούτιν έχει ήδη πληγεί σοβαρά και μάλλον ανεπανόρθωτα. Ένας ηγέτης που ήταν ο απόλυτος και αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος σε ένα πλήρως ελεγχόμενο, προσωποκεντρικό και διεφθαρμένο σύστημα, έχασε –με δική του πρωτοβουλία– τεράστιο πολιτικό κεφάλαιο, τόσο στην κοινωνία (λόγω κυρίως της επιστράτευσης, παρά λόγω της ίδιας της εισβολής) όσο κυρίως στην ελίτ και στους βυζαντινούς μηχανισμούς του ρωσικού κράτους. Τώρα λειτουργεί πιο απομονωμένος και καχύποπτος (παρανοϊκός, σύμφωνα με κάποιους). Η μακροπρόθεσμη παραμονή του στην εξουσία πλέον αμφισβητείται, αν και κανείς δεν ξέρει ούτε το υπό ποιες συνθήκες θα μπορούσε να απομακρυνθεί, ούτε το τι και ποιος θα ακολουθήσει.
5. Ο «Παγκόσμιος Νότος» κωφεύει. Πέραν της Δύσης, πολλές κυβερνήσεις και λαοί, στη Λατινική Αμερική, την Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ασία νίπτουν τας χείρας τους, τηρώντας μία ουδετερότητα η οποία κάθε άλλο παρά «ουδέτερη» είναι. Ο Παγκόσμιος Νότος, ο οποίος κατά τ’ άλλα φωνάζει εδώ και δεκαετίες για τις δομικές αδικίες του διεθνούς συστήματος (π.χ. το γεγονός ότι δεν εκπροσωπείται με μόνιμα μέλη στο Συμβούλιο Ασφαλείας) ή τις ανισότητες (π.χ. το ότι επηρεάζεται πιο άμεσα από την κλιματική κρίση απ’ ό,τι αυτοί που την προκάλεσαν), τώρα σιωπεί και αντιμετωπίζει τον πόλεμο στην Ουκρανία με έναν βαθμό χαιρεκακίας: αρνείται να λάβει θέση θεωρώντας ότι η σύρραξη αυτή αφορά μόνο την Ευρώπη, ότι πρέπει και η (υποτίθεται βολεμένη και επιθετική) Δύση να γευτεί το πικρό ποτήρι του πολέμου που αυτοί βιώνουν τακτικά, ή πικαρισμένοι επειδή ασχολούμαστε περισσότερο με αυτήν την περίπτωση αντί άλλων περιφερειακών συγκρούσεων. 

   Παρά τα ιστορικά λάθη της, παρά τις αδυναμίες και την κρίση ταυτότητάς της, η Δύση εξακολουθεί να είναι ο καλύτερος εγγυητής και σύμμαχος της παγκόσμιας σταθερότητας

Η αντίληψη αυτή, εκτός από ανιστόρητη (η Ευρώπη έχει πληρώσει τρομακτικό κόστος σε ανθρώπινες ζωές και καταστροφές πόλεων και υποδομών, και το ότι τόσα χρόνια έχει ειρήνη και ασφάλεια είναι αποτέλεσμα σκληρότατης δουλειάς, οράματος και συμβιβασμών), είναι πολύ επικίνδυνη για τον ίδιο τον Παγκόσμιο Νότο: τα πρώτα θύματα μιας απότομης απορρύθμισης της διεθνούς έννομης τάξης, όπως αυτή που επιχειρεί ο Πούτιν στην Ουκρανία δεν θα ήταν οι πυρηνικές δυνάμεις της Δύσης αλλά οι μικρές, αδύναμες χώρες του Παγκόσμιου Νότου, οι διεφθαρμένες κυβερνήσεις των οποίων παρεμπιπτόντως εισπράττουν ταυτόχρονα και την ανθρωπιστική βοήθεια των ανεπτυγμένων χωρών, αλλά και την τεχνογνωσία ολοκληρωτισμού της Κίνας. Παρά τα ιστορικά λάθη της, παρά τις αδυναμίες και την κρίση ταυτότητάς της, η Δύση εξακολουθεί να είναι ο καλύτερος εγγυητής και σύμμαχος της παγκόσμιας σταθερότητας, της προόδου για τη βιωσιμότητα, της φιλελεύθερης δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ακριβώς επειδή η δημοκρατία και η ελευθερία επιτρέπουν και επιβάλλουν μηχανισμούς αναστοχασμού και κριτικής που είναι απαραίτητοι για την ηθική εξέλιξη ενός πολιτισμού.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ταυτόχρονα πόλεμος για την ασφάλεια της Ευρώπης, για τη σταθερότητα του διεθνούς συστήματος και για την επιβίωση της διεθνούς έννομης τάξης, ώστε να αποφύγουμε την επιστροφή σε μία απροκάλυπτα άναρχη, κυνική και ανασφαλή παγκόσμια αταξία, στην οποία το μόνο πράγμα που θα έχει σημασία θα είναι η σύναψη τοπικών ή περιφερειακών αμυντικών συμμαχιών και ο πυρηνικός εξοπλισμός. Οι Ουκρανοί εξακολουθούν να πολεμούν για την ελευθερία και την ασφάλεια όλων μας. Το να συνεχίσουμε να τους στηρίζουμε δεν είναι μόνο ηθική επιταγή αλλά εθνικό και παγκόσμιο συμφέρον.