Μέσα σε δύο μήνες από την εμφάνισή του στις 30 Νοεμβρίου, το ChatGPT έχει αποκτήσει 100.000.000 (ναι: εκατό εκατομμύρια) χρήστες σπάζοντας όλα τα αντίστοιχα ρεκόρ. Στις αρχές Ιανουαρίου άκουσα από πρώτο χέρι την πρώτη περίπτωση φοιτητών που έγραφαν τις εργασίες τους μέσω του προγράμματος αυτού.
Στα μέσα Ιανουαρίου τα σχολεία, τα φροντιστήρια και τα πανεπιστήμια άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι ο μετεωρίτης που «θα» μας χτυπούσε κάποια στιγμή στα επόμενα 3-5 χρόνια είχε ήδη σκάσει, φέρνοντας τα πάνω κάτω σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ακυρώνοντας στα μάτια πολλών παιδιών το νόημα του διαβάσματος στο σπίτι, αλλά και τις περισσότερες μορφές εργασιών και εξετάσεων. (Να προσθέσουμε εδώ ότι σε κάποια πανεπιστήμια των ΗΠΑ και της Βρετανίας, οι γραπτές εξετάσεις σε πραγματικό χρόνο έχουν ήδη καταργηθεί γιατί θεωρείται ότι «πλήττουν» τους φοιτητές που, μεταξύ άλλων, βιώνουν υπερβολικό άγχος σε αντίστοιχο περιβάλλον ή δεν μπορούν να εκφραστούν εξίσου καλά μέσω του γραπτού λόγου.)
Σε συνέχεια του άρθρου εκείνου, μια φίλη με ρώτησε ποιες είναι οι δεξιότητες που θα πρέπει να αναπτύξουν τώρα τα παιδιά για να επιβιώσουν και να επιτύχουν στο νέο εκπαιδευτικό, τεχνολογικό και εργασιακό οικοσύστημα που δημιουργείται.
Απαντάω όσο πιο επιγραμματικά και όσο λιγότερο φαταλιστικά μπορώ (και, όπως θα δούμε παρακάτω, το «λιγότερο φαταλιστικά» στην προκειμένη περίπτωση είναι το κλειδί).
Η βασική αρχή –η στρατηγική κατεύθυνση– που πρέπει να τηρήσει ένας νέος άνθρωπος (ή ένας γονιός, ή ένας δάσκαλος, ή το όλον εκπαιδευτικό σύστημα) από εδώ και πέρα είναι το να εξισορροπήσει τις τάσεις που δημιουργεί η ΤΝ: να αναπτύξει και να εξασκήσει, δηλαδή, τις δεξιότητες που υπονομεύονται και περιθωριοποιούνται από την ΤΝ, ακριβώς επειδή αυτές θα είναι οι πιο δυσεύρετες και πολύτιμες. Εξηγούμαι αμέσως με πέντε συγκεκριμένα παραδείγματα δεξιοτήτων:
1) Έμφαση στη διαδικασία ή, δανειζόμενοι τον τίτλο βιβλίο της Λίας Μεγάλου-Σεφεριάδη, «Ο δρόμος είναι η χαρά». Τα προγράμματα ΤΝ –όπως και τα συστήματα αλγορίθμων στα οποία βασίζεται πλέον όλη η οικονομία και δομή των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης– κρύβουν και καταργούν τη διαδικασία παραγωγής (ενός έργου ή προϊόντος)· μας πετάνε, μέσα σε δευτερόλεπτα, κατευθείαν στο αποτέλεσμα. Όμως, η διαδικασία, η μέθοδος, είναι το παν, είτε μιλάμε για την εκμάθηση ενός αντικειμένου, είτε για την αυτοβελτίωση, είτε για την ίδια τη ζωή. Ο αναστοχασμός για τη διαδικασία είναι η ύψιστη μορφή φιλοσοφίας και ευζωΐας. Καταργώντας τα ενδιάμεσα στάδια, η ΤΝ δεν δημιουργεί απλώς προβλήματα αδιαφάνειας, αλλά μας στερεί την ουσία της εμπειρίας. Επομένως, η πρώτη βασική δεξιότητα είναι η έμφαση στη διαδικασία της δημιουργίας: στο ταξίδι, όχι στον προορισμό.
2) Αυτοπειθαρχία για μακροπρόθεσμους στόχους. Ένα απ’ τα κοινότερα χαρακτηριστικά της νέας ψηφιακής κουλτούρας, είτε πρόκειται για την παράδοση πακέτων από την Amazon μέσα σε λίγες ώρες, είτε για τις γνωριμίες μέσω εφαρμογών, είτε για τις δόσεις ντοπαμίνης που παίρνουμε σκρολάροντας στο ΤικΤοκ, είτε για τη στιγμιαία παραγωγή έργου από την ΤΝ, είναι η άμεση ικανοποίηση (instant gratification). Η τάση αυτή αποτελεί μία ωρολογιακή βόμβα για τα θεμέλια της κοινωνίας και της οικονομίας: ποτέ και τίποτα που έχει αξία ή χρονική συνέχεια δεν επιτεύχθηκε χωρίς μακροπρόθεσμο κόπο, χωρίς ασύλληπτα βαρετή και επίπονη επανάληψη, υπομονή και επιμονή, χωρίς κόστος ευκαιρίας, δηλαδή χωρίς το να θυσιάσεις την άμεση ή βραχυπρόθεσμη καλοπέραση. Η ζωή δεν είναι σπριντ. Είναι μαραθώνιος. Και, ναι, προφανώς πρέπει κανείς να ζει και το τώρα, το σήμερα. Δεν μπορεί όμως να ζει μονίμως στο τώρα, σε ένα διαρκές high, γιατί τότε το «τώρα» θα κρατήσει πάρα πολύ λίγο. Επομένως η δεύτερη δεξιότητα είναι η ικανότητα του να στερείς από τον εαυτό σου τη στιγμιαία ικανοποίηση συνεισφέροντας σε έναν απώτερο ατομικό ή συλλογικό στόχο. Αυτό ισχύει και σε επίπεδο εταιριών και κοινωνιών.
3) Επανένταξη στην κοινωνία. Τα τελευταία 20 χρόνια, αλλά ειδικά μετά την ταυτόχρονη εισβολή των smartphones και των ΜΚΔ στη ζωή μας, οι νεότερες γενιές χάνουν ταχύτατα, σαν τη μυϊκή μάζα ενός καθηλωμένου ανθρώπου, κρίσιμες δεξιότητες κοινωνικοποίησης: το να συζητάνε, το να ακούνε, το να αποδέχονται άβολες καταστάσεις, το να υποτάσσουν το εγώ στο εμείς, το να συνυπάρχουν με το διαφορετικό, το να μην έχουν πάντα τον έλεγχο –της εικόνας τους, της επικοινωνίας τους, της κατάστασης– και να είναι οκέι με αυτό. Σε έρευνα την οποία τώρα δουλεύει (και έκανε προ ημερών διαθέσιμη σε συνεργατικό αρχείο) ο Jonathan Haidt παρουσιάζει σοκαριστικά γραφήματα που δείχνουν απότομη και ραγδαία αύξηση νοσημάτων ψυχικής και πνευματικής υγείας στα παιδιά και τους εφήβους από το 2012, τη χρονιά δηλαδή απ’ την οποία τα κινητά και τα ΜΚΔ γίνονται επέκταση του σώματος.
Η διδακτική ύλη σχολείων και πανεπιστημίων αντί να προσπαθεί να κυνηγήσει και να προλάβει τις τελευταίες εφαρμογές των πέντε μεγάλων εταιριών τεχνολογίας –όπως τότε που έγινε της μόδας ο προγραμματισμός ή το Search Engine Optimization (SEO) και ξαφνικά όλα τα σχολεία και τα πανεπιστημιακά τμήματα ανεξαρτήτως αντικειμένου έπρεπε να διδάσκουν προγραμματισμό και SEO (τι ταπείνωση κι αυτή, και τι ανελευθερία, ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα να σύρεται πίσω απ’ τις ορέξεις συγκεκριμένων εταιριών)– θα πρέπει να επικεντρωθεί στο να μάθει τους ανθρώπους να γίνουν... άνθρωποι. Οι ανθρωπιστικές σπουδές θα παράσχουν την τρίτη δεξιότητα: η φιλοσοφία, η ηθική, η λογική, η ψυχολογία, οι τέχνες μας δίνουν την κριτική σκέψη.
4) Και αυτό μας φέρνει στον πιο κρίσιμο αντίκτυπο της ΤΝ για τη δημοκρατία και την ελευθερία, ατομική και συλλογική: η ξαφνική εμφάνιση της ΤΝ, περισσότερο ακόμα κι από αυτήν των ΜΚΔ, αποτελεί τη μεγαλύτερη πράξη αφαίρεσης ισχύος των πολιτών και της ελευθερίας της ατομικής του βούλησης. Πρόκειται δηλαδή για μία διαδικασία απώλειας πολιτικής συνείδησης (disenfranchisement) που βασίζεται στη διάχυτη αντίληψη ότι το άτομο πλέον θα γίνεται ολοένα και περισσότερο ανίσχυρο απέναντι στην αδιαφανή και πανταχού παρούσα τεχνολογία.
Σε πρόσφατη συνέντευξήτου στους Sunday Times, ο διευθυντής του Ινστιτούτου για την Ηθική στην ΤΝ, και Καθηγητής Ηθικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Τζον Τασιούλας είπε ότι αυτό που τον ανησυχεί δεν είναι μια δυστοπία τύπου Μάτριξ, αλλά η σταδιακή διάβρωση της ανθρώπινης φύσης μας: «Το σενάριο που πραγματικά με ανησυχεί είναι το να ζούμε σε έναν απ-ανθρωπισμένο κόσμο όπου οι αποφάσεις που σε επηρεάζουν λαμβάνονται από αυτόματα συστήματα· το ότι δεν παίζεις ενεργό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και αυτό σου το πουλάνε σαν ικανοποίηση των προτιμήσεών σου. Ότι παραιτούμαστε σκεπτόμενοι ότι η ανθρώπινη δράση είναι μάταιη ή αντικαθίσταται από την ύπαρξη αυτών των δομών. Ότι υπάρχει αυτή η αίσθηση αποξένωσης και παθητικότητας και ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να είναι αυτόνομοι λογικοί δρώντες που διαμορφώνουν το ίδιο τους το μέλλον».
Σπεύδω να προσθέσω ότι αυτό, δυστυχώς, συμβαίνει ήδη.
Στην πολιτική κοινωνικοποίηση ισχύουν οι ίδιοι κανόνες που ισχύουν στο φλερτ και στις επιχειρήσεις: όσο πιο υγιή και ανθεκτική πίστη στις δυνάμεις σου έχεις, τόσο περισσότερο πείθεις τον εαυτό σου και τους άλλους και τόσο περισσότερα μπορείς να πετύχεις. Είναι μία παράδοξη, κυκλική διαδικασία – ένα καταπληκτικό και, επί της ουσίας του, βαθιά δημοκρατικό φαινόμενο: το πόσα μπορεί να καταφέρει ο καθένας στη ζωή του (με βάση το πού ξεκίνησε) εξαρτάται καταρχάς από το πόσο αποφασισμένος και δυνατός νιώθει, και όχι τόσο από τις αντικειμενικές του δυνατότητες ή δεξιότητες, τις οποίες μπορεί να βελτιώσει εφόσον έχει το κίνητρο.
Επομένως, εκτός από τεκτονική αλλαγή κατάργησης της δημοκρατίας και της ελευθερίας, η μεταβολή που βιώνουμε αποτελεί και την πιο ραγδαία πράξη επιβάρυνσης και επιτάχυνσης ταξικής ανισότητας των τελευταίων αιώνων: όσοι πάνε στα καλά σχολεία και διδαχθούν καλό διάβασμα και γράψιμο, λατινικά, αρχαία και ιστορία, καλλιτεχνικά και κοινωνικούς τρόπους –και όλα αυτά τα υποτίθεται «περιττά» και «πολυτελή» αντικείμενα–, θα αποκτήσουν την τέταρτη δεξιότητα και το εργαλείο που πραγματικά χρειάζονται για να πετύχουν στη νέα οικονομία: τη συνείδηση της ισχύος των πράξεών τους.
Οι υπόλοιποι –οι μάζες που θα απορροφηθούν από αυτό το «όπιο των λαών» (κι αυτό το λέει κάποιος που δεν προσδιορίζεται ως Μαρξιστής), σε αυτόν τον συνεχή ερεθισμό και στιγμαία ικανοποίηση που σημαίνει ότι δεν έχουν την ενέργεια και την υπομονή να κάνουν τίποτε άλλο– θα χάσουν κάθε αίσθηση πολιτικής βούλησης, και εν τέλει κάθε αίσθηση ελέγχου πάνω στην ίδια τους τη ζωή. Θα γεννιούνται, θα μεγαλώνουν και θα πεθαίνουν και ο σκοπός της ζωής τους θα είναι να τροφοδοτούν την Apple, την Google, τη Meta, τον Έλον Μασκ, την Amazon και τους διαδόχους τους με προσωπικά δεδομένα και λεφτά. Αυτό θα είναι το Μάτριξ.
5) Αξίες και πνευματικότητα. Κάποια πράγματα –άνθρωποι, τόποι, αντικείμενα, ιστορικές στιγμές, θεσμοί, σύμβολα– μας εντυπωσιάζουν, μας εμπνέουν, μας δημιουργούν δέος, έχουν βάρος, όταν ξέρουμε ότι οι άλλοι τους δίνουν αξία, όταν οι άλλοι τα αναγνωρίζουν ως ανώτερα του ταπεινού, ατομικού εαυτού τους. Υπάρχει μια άγραφη, καθολική συμφωνία ότι κάποια πράγματα είναι ιερά, όχι απαραιτήτως με την κυριολεκτική, θρησκευτική έννοια, αλλά με την ευρύτερη: τα πράγματα αυτά έχουν μια μεταφυσική αξία, μια μεταφορική αξία, επειδή βασίζονται σε συμβολισμούς και παραδοχές που υπερβαίνουν την απόλυτη, ωμή αξία της θνητότητας και της ασημαντότητας των πάντων.
Όταν κάποτε έμπαινες σε μια εκκλησία ή σε ένα παλάτι, όταν ερχόσουν αντιμέτωπος με έναν ήρωα της αντίστασης ή με έναν πολιτικό ηγέτη, όταν ακουμπούσες ένα αρχαίο μάρμαρο ή γνώριζες έναν διάσημο άνθρωπο, όταν ήσουν μάρτυρας σε μια κρίσιμη συνάντηση ή σε ένα σημαντικό συμβάν, όλα αυτά αποκτούσαν αξία. Ένιωθες μέσα σου τη συστολή και τον φόβο/σεβασμό της συνάντησης με την ιστορία – επειδή αξιωματικά γνώριζες ότι η κοινότητα έδινε αξία σε αυτά τα πράγματα. Είμαστε, άλλωστε, κοινωνικά όντα και μαθαίνουμε να αξιολογούμε τα πράγματα κοιτάζοντας τους άλλους.
Ο κίνδυνος που θέτει η ΤΝ είναι η απώλεια όχι μόνο των συγκεκριμένων αξιών και συμβόλων με τα οποία κοινωνικοποιηθήκαμε εμείς, αλλά της έννοιας της αξίας συνολικά: ο θρίαμβος του μηδενισμού που πηγάζει από την απώλεια των τεσσάρων αξιών που ανέφερα πιο πριν: της διαδικασίας, του οράματος, της κοινωνίας και της ελευθερίας.
Επομένως η τελευταία, πέμπτη δεξιότητα, και σημαντικότερη όλων επειδή συμπεριλαμβάνει και όλες τις προηγούμενες, είναι η (παρά την υποτιθέμενη ματαιότητά της) εθελούσια συμμετοχή του ανθρώπου του 21ου αιώνα σε ένα πλαίσιο ανθρωπιστικών αξιών. Όχι επειδή «έτσι πρέπει» ή «επειδή έτσι λέει το τάδε ή το δείνα άγιο κείμενο» αλλά λειτουργικά. Επειδή αυτό είναι το μόνο πράγμα που όντως δουλεύει και επιτρέπει στο ανθρώπινο είδος να επιβιώνει.
Κι αν όλα αυτά ακούγονται σαν το παραλήρημα ενός (κυκλώνετε όποιο προτιμάτε) τεχνοφοβικού/αντιδραστικού/αριστερού/δεξιού/μπούμερ, θα αντέτεινα ότι πραγματικά αντιδραστικός είναι αυτός ο οποίος αρνείται τον ισότιμο διάλογο και την κοινωνική εξέλιξη με βάση όλες αυτές τις αρχές και τις δεξιότητες που προανέφερα. Αντιδραστικοί είναι αυτοί που τώρα χρησιμοποιούν αδιαφανείς και φασιστικές πρακτικές για να υποδουλώσουν εκατομμύρια «χρηστών» τους οποίους αντιμετωπίζουν απλώς ως πηγές εσόδων και ματαιοδοξίας.
Το πρόβλημά μας δεν είναι η τεχνολογία η ίδια, αλλά το ποιοι και πώς κερδίζουν (ή χάνουν) από αυτήν, και το αν το αποτέλεσμα της εκάστοτε τεχνολογίας ή εφαρμογής είναι μια περισσότερο ή λιγότερο ευτυχισμένη, ελεύθερη, βιώσιμη, δίκαιη και ασφαλής ανθρωπότητα.
11°
