Κάνοντας προβλέψεις για το 2023 και η ψευδαίσθηση του ελέγχου

Αποτελεί πλέον παράδοση στο κατώφλι κάθε νέας χρονιάς αφενός να κάνουμε απολογισμό των σημαντικότερων γεγονότων και αφετέρου να καλούνται διεθνολόγοι, οικονομολόγοι, περιβαλλοντολόγοι, αλλά και κυρίως αστρολόγοι, να καταθέσουν τις προβλέψεις τους για την χρονιά που θα έρθει. Χωρίς να ξεφύγουμε από το πλαίσιο αυτό για άλλη μια φορά τις τελευταίες βδομάδες διαβάζουμε αναλύσεις για το 2023 από αξιόλογους επιστήμονες οι οποίοι, βασιζόμενοι σε στοιχεία του παρελθόντος, καταθέτουν τις προβλέψεις τους και προσφέρουν μία επίφαση σιγουριάς.

Η διαδικασία αυτή δεν είναι καινούργια. Εδώ και χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσει και να ελέγξει το μέλλον. Οι δικοί μας πρόγονοι αναζητούσαν συμβουλές στα μαντεία, ενώ η σύγχρονη επιστήμη έφερε μεθοδολογίες και εργαλεία που προσφέρουν με επιτυχία την πρόβλεψη (forecast) σε διάφορους τομείς όπως η οικονομία, το δημογραφικό, ο καιρός, ή η ατμοσφαιρική  ρύπανση, και προσφέρουν τη βάση για το στρατηγικό σχεδιασμό οργανισμών και κρατών.

Σε όλη την εκπαίδευση που λαμβάνουμε έχουμε εκπαιδευτεί να προβλέπουμε ένα σχετικά σταθερό μέλλον. Οι επιστημονικές προβλέψεις (forecasts) βασίζονται στην παραδοχή ότι το μέλλον θα συνεχιστεί με παρόμοιο τρόπο και πράγματι είναι σωστές τις περισσότερες φορές, καθιστώντας πολύ δύσκολο να τις «ξεφορτωθούμε». Ωστόσο, τέτοια προβλεπτικά μοντέλα αποτυγχάνουν ακριβώς την στιγμή που τα χρειαζόμαστε περισσότερο. Τα προβλεπτικά εργαλεία αποτυγχάνουν συστηματικά να ειδοποιήσουν για κρίσιμες αλλαγές και γεγονότα που αλλάζουν το μέλλον με ραγδαίο τρόπο, και καθιστούν παρωχημένες τις εγκατεστημένες στρατηγικές και επιχειρησιακά μοντέλα.

Σε μια εναλλακτική προσέγγιση οι σπουδές για τα μέλλοντα και η προόραση (foresight) αποδέχονται ότι είναι αδύνατο να προβλέψεις το μέλλον, παρά μόνο αν δεχτούμε μοιρολατρικά ότι το μέλλον είναι προδιαγεγραμμένο. Τα εναλλακτικά δυνητικά μέλλοντα που είναι διαθέσιμα μπροστά μας αλλάζουν δυναμικά από τις ανθρώπινες αποφάσεις, επιχειρηματικές επιλογές, πολιτικές αποφάσεις, ατυχήματα και φυσικές καταστροφές. Αυτό ακριβώς είναι το πλεονέκτημα της Προόρασης, η οποία δεν επιδιώκει να προβλέψει το μέλλον, αλλά να διευρύνει την οπτική μας ματιά ώστε να εξοικειωθούμε με την  αβεβαιότητα και την ιδέα των  πολλαπλών μελλόντων.

Η εμμονή μας να προβλέψουμε ένα μέλλον περιγράφεται εξαιρετικά σε μία πρόσφατη δημοσίευση των van del Leeuw & Dirks (2022), οι οποίοι εξετάζουν την εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης και την βαθύτερη ανάγκη να δημιουργήσουμε αυτοματισμούς, ρουτίνες, για την αντιμετώπιση των μελλοντικών προκλήσεων. Ο όρος «ψευδαίσθηση ελέγχου» επινοήθηκε το 1975, από τον ψυχολόγο E.J. Langer, επιχειρώντας να περιγράψει την ανθρώπινη ανάγκη να θεωρούμε ότι λύσεις που επινοήθηκαν για συγκεκριμένα προβλήματα, μπορούν να επιλύσουν και τις μελλοντικές προκλήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο αναζητούμε να φανταστούμε ένα «κλειστό» σύστημα. Ένα «κλειστό» μέλλον που μπορεί να προβλεφθεί και να αξιοποιηθεί.

Σε αυτήν την διαδικασία κατανόησης του μέλλοντος, συλλέγουμε  πληροφορίες για επερχόμενες αλλαγές, ωστόσο στο ξεκαθάρισμα που γίνεται, επιλέγουμε να βασιστούμε στις επίσημες παραδοχές, τις μεγατάσεις (megatrends). Έτσι κατασκευάζουμε ένα κλειστό σύστημα, που δεν επιτρέπει εκπλήξεις  και τελικά συνθέτουμε την εικόνα ενός οικείου μέλλοντος. Ενός μέλλοντος που θα φέρει προβλέψιμες αλλαγές, ώστε οι τεχνοκράτες και οι επιστήμονες να είναι σε θέση να εξασφαλίσουν την επιθυμητή σταθερότητα και σιγουριά. Πράγματι, όπως συζητήσαμε παραπάνω, το μέλλον έτσι εξελίσσεται τις περισσότερες φορές, ωστόσο αυτές οι προβλέψεις δεν έχουν καμία πραγματική αξία, σε τέτοια μέλλοντα δεν χρειάζεται να αλλάξουμε τίποτα σημαντικό στην καθημερινότητα μας, τέτοια μέλλοντα εγγενώς αγνοούν τις αλλαγές που θα αλλάξουν δραστικά την πραγματικότητα που θα βιώσουμε.

Σε κάθε περίπτωση, η πληροφορία είναι εκεί έξω. Υπάρχουν άπειρα ασθενή αναδυόμενα σήματα που παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για ανοίκεια μέλλοντα, ωστόσο είμαστε εκπαιδευμένοι να αναγνωρίζουμε ως πληροφορία μόνο τα σήματα εκείνα που ταιριάζουν με γνώριμα μοτίβα, με υπάρχουσες εμπειρίες και γνώσεις. Στο ίδιο πλαίσιο, οι λύσεις που αναζητούμε σε προβλήματα όπως οι επαναλαμβανόμενες οικονομικές κρίσεις ή η κλιματική αλλαγή, βασίζονται στην ίδια περιορισμένη αντίληψη μας για το μέλλον. Ζητάμε από τους πολιτικούς και τους επιστήμονες να λύσουν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε, ωστόσο επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε αποκλειστικά τις πολιτικές και τις τεχνολογίες που δημιούργησαν τα ίδια αυτά τα προβλήματα.

H ανάγκη για σιγουριά, η «ψευδαίσθηση του ελέγχου», καθοδηγεί τις συζητήσεις και τις προβλέψεις που ακούγονται τις τελευταίες εβδομάδες, οι οποίες είναι στην ουσία άχρηστες προεκτάσεις του παρελθόντος, εικόνες που παράγουμε χρησιμοποιώντας τις υπάρχουσες γνώσεις μας και βασιζόμενοι στις τρέχουσες κοινωνικές αξίες.  Η κοινωνία στηρίζεται σε συγκεκριμένα αφηγήματα για την τεχνολογία, την οικονομία, την πολιτική, αφηγήματα τα οποία λειτουργούν ως φίλτρα για τις πληροφορίες που επιλέγουμε ως σημαντικές. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αξιολογήσουμε ως σημαντική μία πληροφορία που φαίνεται να μην ταιριάζει στα επίσημα αφηγήματα, στην επίσημη κοσμοθεωρία. Ο τομέας των σπουδών για τα μέλλοντα (futures studies), που περιλαμβάνει την προόραση (foresight), και τον αλφαβητισμό για το μέλλον (futures literacy), προσπαθεί ακριβώς να δημιουργήσει νέα αφηγήματα, όπως με παρόμοιο τρόπο νέα αφηγήματα για το μέλλον δημιουργούν τα βιβλία επιστημονικής φαντασίας.

Στο κατώφλι του νέου έτους είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η συμβατική θεώρηση του μέλλοντος επιδρά αρνητικά στο παρόν, στις αποφάσεις που λαμβάνουμε και τις λύσεις που αναζητούμε σήμερα. Στην πραγματικότητα οι περιοριστικές εικόνες του μέλλοντος που κατασκευάζουμε, όχι μόνο αυτές τις μέρες, περιορίζουν σήμερα τις προοπτικές μας ως κοινωνία, ως κράτος, ως ανθρωπότητα.