Gaslighting και Permacrisis: Το 2022 μέσα από λέξεις

Φτάνοντας στην εκπνοή του 2022, πώς θα μπορούσε να συμπτύξει κανείς το αποτύπωμα που θα αφήσει το έτος που πέρασε στον μακροϊστορικό χρόνο; Οι αναζητήσεις λέξεων που έγιναν στο διαδίκτυο από τους χρήστες παγκοσμίως φαίνεται πως δίνουν μία ενδεικτική απάντηση, μέσα από τα στατιστικά στοιχεία που δημοσίευσαν δύο από τα μεγαλύτερα λεξικά στον κόσμο. Για τον παλαιότερο εκδότη λεξικών στις Ηνωμένες Πολιτείες, Marriam Webster, η λέξη της χρονιάς ήταν το «gaslighting», η πράξη ή πρακτική της κατάφωρης παραπλάνησης και ψυχολογικής χειραγώγησης ενός ατόμου, προς όφελος εκείνου που το παραπλανά. Σύμφωνα με τον εκδοτικό οίκο οι αναζητήσεις της λέξης εντός του 2022 αυξήθηκαν κατά 1.740%. Για το βρετανικό και εξαιρετικά δημοφιλές λεξικό Collins English Dictionary, η λέξη με τις περισσότερες αναζητήσεις στην δική του ιστοσελίδα ήταν το «permacrisis», η αίσθηση του να ζεις σε μια περίοδο πολέμου, πληθωρισμού και συνεχούς πολιτικής αστάθειας.

Η λέξη permacrisis «συνοψίζει πόσο πραγματικά απαίσιο ήταν το 2022 για έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων» δήλωσε στο BBC ο Alex Beecroft, επικεφαλής της Collins Learning, και συνέχισε τονίζοντας ότι, ειδικά στην περίπτωση της Βρετανίας, «βρισκόμαστε σε μια συνεχή κατάσταση αβεβαιότητας και ανησυχίας» καθώς «ζούμε μέσα στην αναταραχή που προκλήθηκε από το Brexit, την πανδημία, τα έντονα καιρικά φαινόμενα, τον πόλεμο στην Ουκρανία, την πολιτική αστάθεια, την ενεργειακή πίεση και την κρίση κόστους ζωής». Οι παρατηρήσεις του Beercroft σκιαγραφούν λίγο πολύ το πώς ένιωθε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και εκτός Βρετανίας μέσα στο έτος. Βέβαια, το διαρκές αίσθημα ταλαιπωρίας και αβεβαιότητας μπορούμε να πούμε ότι προέρχεται όχι μόνο εξαιτίας των καθαυτών γεγονότων, αλλά και του οξύμωρου σχήματος που ενέχουν τα συνθετικά της ίδιας της λέξης και αποτυπώνουν με ακρίβεια το πώς εγγραφόταν η καθημερινότητα στη συνείδηση αρκετών τους προηγούμενους μήνες. Το μεγαλύτερο μέρος της πίεσης που υφίσταται κανείς από το permacrisis, πηγάζει στην πραγματικότητα από την εσωτερική αμφισημία της λέξης: Η κρίση έχει εγγενώς παροδικό χαρακτήρα, είναι μία στιγμή απόλυτης έντασης και βίαιου ξεσπάσματος ενός αρνητικού φαινομένου, το να της προσδίδεται μονιμότητα αποτελεί οντολογική ανωμαλία και για αυτό αφήνει έντονο αποτύπωμα σε όσους την βιώνουν.

Συνδυάζοντας τις σημασίες από τις δύο δημοφιλέστερες λέξεις για το 2022, θα δει κανείς να δημιουργείται μπροστά του μία εξαιρετικά ζοφερή παράσταση: τα άτομα κινούνται σε ένα απολύτως στρεσογόνο περιβάλλον αβεβαιότητας και συνεχών διαψεύσεων για την πολυπόθητη επαναφορά της «κανονικότητας», ενώ παράλληλα αισθάνονται έρμαια της παραπληροφόρησης και της χειραγώγησης από τα μεγάλα ειδησεογραφικά κέντρα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Βιώνουν μία καθόλα αρνητική συνθήκη, χωρίς να έχουν καν τα μέσα για να την διαχειριστούν, με τον κίνδυνο παραπλάνησης να παραμονεύει σε κάθε εκφορά δημοσίου λόγου. Οι συνθήκες μεταβάλλονται με ταχύτητα κυριολεκτικά μηνών, φέρνοντας με ορμή στο προσκήνιο κρίσεις και καταστάσεις πρωτόγνωρες για τον άνθρωπο του 21ου αιώνα· Από την υγειονομική κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού περάσαμε στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία και την ανατροπή των γεωπολιτικών ισορροπιών και της ενεργειακής κρίσης που ήρθαν ως συνέπειες. Ο χρόνος μοιάζει να συμπυκνώνεται και οι ανατροπές συγκρούονται για το ποια θα καταφέρει να εντυπωθεί βαθύτερα στη συνείδηση των ανθρώπων.

Είναι όμως αυτή η αίσθηση επείγοντος και αβεβαιότητας ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας; Ή μήπως gaslighting και permacrisis τροφοδοτούν το ένα το άλλο δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ενός ατέρμονου κύκλου ανατροπών, που δεν έχουν στην πραγματικότητα ούτε τη διάρκεια ούτε τη δυναμική αντίστοιχων κρίσεων του παρελθόντος; Στον μακρύ ιστορικό χρόνο εύκολα θα διαπιστώσει κανείς πως ο δυτικός κόσμος στο σύνολό του πάντοτε ερχόταν αντιμέτωπος με κρίσεις. Σπάνιες ήταν οι φορές που ίσχυε το καθεστώς ενός «honeymoon period», απαλλαγμένου από συμφορές και ανατροπές και αφημένου σε μία καλοδεχούμενη στασιμότητα. Στην πραγματικότητα, το «σταθερό» και το «σίγουρο» είχαν ακόμη μικρότερη διάρκεια από αυτήν που φαίνεται να έχουν σήμερα. Μία βασική διαφοροποίηση της εποχής είναι όπως το πώς διαχέεται και γίνεται αντιληπτή μία είδηση, και εδώ είναι που το gaslighting πρέπει να αναγνωσθεί μάλλον ως ένα σοβαρό σύμπτωμα των καιρών, παρά ως νευρωτική και αδικαιολόγητη ανασφάλεια μίας μερίδας ανθρώπων. Η συνεχής ενημέρωση και ο αγώνας δρόμου που κάνουν οι μεγάλοι ειδησεογραφικοί όμιλοι παγκοσμίως για να βγάλουν πρώτοι μία είδηση, σε συνδυασμό με την επιθετική διασπορά fake news και του στρατευμένου σχολιασμού από τα διαδικτυακά τρολλ διαστέλλουν τον χρόνο. Ένα γεγονός υπεραναλύεται, αμφισβητείται ή ανάγεται σε θρίαμβο με τέτοια αδιάκοπη επιμονή ώστε μοιάζει πως δεν θα τελειώσει ποτέ. Μία δεδομένη στιγμή επενδύεται με τεχνητή χρονική παράταση, δημιουργώντας την αίσθηση ότι θα διαρκέσει όσο το αποφασίσουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που βεβαίως τροποποιούν αντίστοιχα την ροή ειδήσεων στα προφίλ των χρηστών.

Αυτή η διαδικασία το μόνο που καταφέρνει είναι να εντείνει τον εκνευρισμό και την ψυχική κόπωση που προκαλούνται έτσι κι αλλιώς από το άκουσμα δυσάρεστων εξελίξεων, πόσο μάλλον όταν αυτές περιφέρονται κατά τέτοιον τρόπο στις ψηφιακές «πλατείες». Η απουσία εμπιστοσύνης και η βεβαιότητα ότι η απόπειρα χειραγώγησης είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι του διαμοιρασμού πληροφορίας στα νέα μέσα, εξοβελίζει μαζί και τις όποιες προσπάθειες να εισακουστούν οι νηφάλιες αξιολογικές κρίσεις, αφού και αυτές θα κριθούν αναπόφευκτα με την ίδια καχυποψία. Απογοητευμένοι και αποθαρρυμένοι, οι περισσότεροι υπαναχωρούν σε μικρές εξατομικευμένες σφαίρες «ασφαλούς» οικειότητας, αποδεχόμενοι παθητικά το εξωτερικό περιβάλλον των μόνιμων κρίσεων που θεωρείται πια εδραιωμένη πραγματικότητα. Πολλοί φτάνουν μάλιστα στο άλλο άκρο, αρνούμενοι την όποια μορφή πληροφόρησης για τις τρέχουσες εξελίξεις. Όπως έχουν δείξει σχετικές έρευνες ήδη από το 2021, πλέον όλο και περισσότεροι απέχουν συνειδητά από την ενημέρωση σε όλον τον κόσμο. 

Τα τρία τελευταία χρόνια έφεραν μία σειρά αλλαγών σε ισορροπίες που έως τότε θεωρούνταν δεδομένες, ως κεκτημένο που κερδήθηκε μέσα από τα σκληρά μαθήματα παλαιότερων συμφορών και οι οποίες αποτελούσαν κάτι σαν ετεροχρονισμένη ανταμοιβή για ό,τι υπέφεραν οι προηγούμενες γενιές. Δυστυχώς βέβαια ο κόσμος δεν λειτουργεί κατά τέτοιον ανταποδοτικό τρόπο, απαιτείται λοιπόν ψυχραιμία και ταυτόχρονα είναι αναγκαίο να γίνει προσπάθεια να καλλιεργηθεί εκ νέου ο τρόπος ανάγνωσης της πραγματικότητας. Χρειαζόμαστε περισσότερες νηφάλιες, αποστασιοποιημένες αναλύσεις, εγκράτεια και σοβαρότητα και λιγότερη εύκολη συνθηματολογία και σπασμωδικό οπαδισμό, ειδικά στις δημόσιες σφαίρες ευρείας συμμετοχής του ψηφιακού τοπίου. Ας ελπίσουμε ότι οι λέξεις που θα ξεχωρίσουν για το 2023 του χρόνου τέτοιον καιρό θα είναι αν μη τι άλλο πιο ευοίωνες από τις φετινές.