Η Ρωσία φέτος το φθινόπωρο

Το ρωσικό φθινόπωρο έρχεται από το τέλος Αυγούστου και είναι πάντοτε γεμάτο γεγονότα: η Οκτωβριανή επανάσταση, η Κρίση των Πυραύλων (Οκτώβριος 1962), ο πυρηνικός πανικός (Σεπτέμβριος 1983), η απόσχιση της Εσθονίας (Νοέμβριος 1988), το συνταγματικό πραξικόπημα (Οκτώβριος 1993), τα τσετσενικά τρομοκρατικά χτυπήματα (Σεπτέμβριος 1999), η σφαγή στο Μπεσλάν (Σεπτέμβριος 2004). Το φετινό φθινόπωρο, οι Ρώσοι αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα του πολέμου. Αλλά όχι όσο νομίζουμε: η Πετρούπολη βρίσκεται 1.500 χιλιόμετρα βορείως του Κιέβου, το Νίζνι Νόβγκραντ 1.300 χιλιόμετρα στα βορειοδυτικά. Η Ρωσία είναι μεγάλη χώρα: δεν λείπουν οι θύλακες πλήρους άγνοιας, αδιαφορίας και εξοικείωσης με ποικίλες καθημερινές κακουχίες. Εξάλλου, ακριβώς λόγω της έκτασης και του πληθυσμού της, η κυβερνητική προπαγάνδα, οι ειδήσεις —καλές και κακές— και οι φήμες περί φρικαλεοτήτων στην Ουκρανία δεν φτάνουν παντού· στις εσχατιές της Ρωσίας οι άνθρωποι είναι επικεντρωμένοι στην επιβίωσή τους.

Tο τι σκέφτονται παραμένει αίνιγμα. Το σίγουρο είναι ότι υπάρχει «κοινό αίσθημα»· πιο «κοινό» από ό,τι σε άλλες χώρες: οι Ρώσοι δείχνουν εμπιστοσύνη και σεβασμό στις ηγεσίες τους· σε περίπτωση που ο Πούτιν σφαγιάσει τους Ουκρανούς, θα συμφωνήσουν· αν συνάψει ειρήνη πάλι θα συμφωνήσουν. Αν ρίξει μια μικρή πυρηνική βόμβα, την οποία θα δικαιολογήσει είτε με πραγματικά στοιχεία ―π.χ. με το ότι η Ουκρανία διαθέτει στο οπλοστάσιό τις «βρόμικες» βόμβες― είτε με ψέματα, οι Ρώσοι και πάλι θα συμφωνήσουν μαζί του. Σήμερα, μερικοί τού ασκούν κριτική γιατί δεν τσάκισε τους Ουκρανούς το 2014, γιατί δεν ισοπέδωσε την Τσετσενία («να τελειώνουμε μια και καλή!»)· γιατί δεν ενσωμάτωσε στον επίσημο στρατό την ομάδα Wagner, «αυτούς τους ημίθεους». Με λίγα λόγια, συχνά, η κριτική προέρχεται από πιο ακραίες εθνικιστικές θέσεις, όπως φάνηκε κι από τις πρόσφατες αναρτήσεις του Αλεξάντρ Ντούγκιν στα ρωσικά social media: νομίζω ότι ο βίος και η πολιτεία του Νταγκίν συμπυκνώνει εν πολλοίς το ρωσικό πνεύμα· απολυταρχία, λατρεία του ηγέτη, χριστιανική ορθοδοξία, ευρασιατική ταυτότητα, μπολσεβίκικη συμβολοποιία. Παραλλήλως, το ηθικό των στρατευμάτων είναι χαμηλό, ενώ μια υπολογίσιμη μειοψηφία πολιτών ψιθυρίζουν όπως έχουν μάθει να κάνουν κι όπως τους έχει κληροδοτηθεί από τις γενιές της σοβιετικής εποχής.

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Κέντρου Λεβάντα, το 13% είναι «θυμωμένοι»· θυμωμένοι εναντίον ποιου; Του Πούτιν ή των Ουκρανών; Σ’ αυτό δεν απαντούν: я не знаю и оставь меня в покое — δεν ξέρω και παράτα με! Το 43% στηρίζει τους βομβαρδισμούς: δεν αντιλαμβάνονται το δικαίωμα των εθνών στην αυτοδιάθεση. Απορούν ποια μύγα τσίμπησε τους Ουκρανούς, ποια μύγα τσίμπησε τον κάθε λαό της κάποτε Σοβιετικής Συνομοσπονδίας και ανεξαρτητοποιήθηκε. Γιατί; Ποιο είναι το όφελος; Πού θα βρουν καλύτερα; Επιπλέον, βλέποντας τον κόσμο με τα μάτια του Ψυχρού Πολέμου, απορούν πώς τα πρώην αδέλφια τους οι Ουκρανοί διανοήθηκαν να προσεγγίσουν το ΝΑΤΟ. Μήπως είναι παλαβοί; Μήπως είναι Ναζί; Μήπως παίρνουν ναρκωτικά; Αν ήταν νηφάλιοι δεν θα είχαν παρασυρθεί από την απατηλή και δόλια Δύση. Έτσι κι αλλιώς, οι Ρώσοι θεωρούν τη στάση των Ουκρανών ιεροσυλία· δεν τη χωράει το μυαλό τους.

Ένα μεγάλο ποσοστό δεν απαντά σε ερωτήσεις δημοσκόπων και δημοσιογράφων — σχεδόν κανείς δεν απαντά σε ερωτήσεις ξένων δημοσιογράφων. Για τρεις λόγους: κατ’ αρχάς, φοβούνται. Οι Ρώσοι θεωρούν φυσικό το δέος προς την εξουσία· δεν τους σοκάρει το ότι η κυβέρνηση κήρυξε αξιόποινη πράξη κάθε μορφή αντίθεσης στον πόλεμο, ούτε το ότι η ρωσική αστυνομία μπορεί να σε βουτήξει και να σε βασανίσει χωρίς λογοδοσία. Δεύτερον, τελούν εν συγχύσει: Πώς κατάντησε η Ρωσία διεθνής παρίας φορτωμένος κυρώσεις; «Γιατί μας μισούν;» Το ίδιο σκέφτονται και οι Αμερικανοί επί πάνω από σαράντα χρόνια. Κι όπως οι περισσότεροι λαοί, αν όχι όλοι, οι Ρώσοι ρίχνουν το φταίξιμο στους ξένους· με τη διαφορά ότι ο ρωσικός εθνικισμός ενέχει κάποιες ιδιαιτερότητες: εκτός από το εδαφικό μέγεθος και την υποτιθέμενη πολιτισμική αρχαιότητα (ένα εθνικό μυθιστόρημα-μούφα), στους Ρώσους προσδίδει εθνική υπερηφάνεια η Οκτωβριανή επανάσταση· φρονούν ότι έδωσαν σε ολόκληρο τον κόσμο τα φώτα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αυτό που για τους πολλούς ανθρώπους στη Δύση ήταν εβδομήντα χρόνια ολοκληρωτισμού, για τους Ρώσους ήταν ένα μεγάλο κοινωνικό πείραμα το οποίο χρεοκόπησε με ευθύνη των Δυτικών: και παρ’ όλ’ αυτά, είναι λίγοι όσοι νοσταλγούν τον υπαρκτό σοσιαλισμό στην πράξη, που εύχονται την επιστροφή του.

Σήμερα, αν και η κρατική προπαγάνδα δεν έχει πείσει το σύνολο των Ρώσων για την αναγκαιότητα και το δίκαιο του πολέμου, η πλειοψηφία είναι πεπεισμένη για την προτεραιότητα της πατρίδας: η πατρίδα, ως υπέρτατη οντότητα, πρέπει να υποστηρίζεται άνευ όρων, είτε έχει δίκιο είτε έχει άδικο — τους διαφεύγει εντελώς η πλάνη της ταύτισης της πατρίδας με την εκπροσώπησή της, με την εξουσία. Το τρίτο στοιχείο της ρωσικής νοοτροπίας είναι η μηχανιστική σκέψη, η απουσία κριτικού πνεύματος: στα μάτια των Ρώσων, ο ρωσικός εθνικισμός δεν είναι «εθνικισμός» αλλά πατριωτισμός ― καλοήθης, αγνός, ηρωικός. Αντιθέτως, ο ουκρανικός εθνικισμός είναι φαύλος: ναζιστικός, δυτικόδουλος, αμερικανοκίνητος. Ο δε ρωσικός επεκτατισμός δεν είναι «επεκτατισμός» αλλά διεκδίκηση κλεμμένων εδαφών. Με λίγα λόγια, οι Ρώσοι νιώθουν ηθική υποχρέωση να μην ασκούν κριτική στη χώρα τους την οποία η ηγεσία δεν εκπροσωπεί απλώς αλλά ενσαρκώνει. Όσο για την καχυποψία έναντι των ξένων δημοσιογράφων, οφείλεται βεβαίως στο ότι τους θεωρούν πράκτορες: αυτή την αντίληψη μεταδίδουν τα ΜΜΕ εδώ και πάνω από έναν αιώνα.

Η μερική επιστράτευση ανησύχησε τους Ρώσους αλλά όχι αρκετά ώστε να οργανωθούν και να διαμαρτυρηθούν για τον πόλεμο. Η συμπεριφορά στην οποία έχουν εξασκηθεί είναι ένα σύστημα βύθισης κάτω από την επιφάνεια: προσπαθούν να γίνονται αόρατοι, καταφεύγουν σε κόλπα και κομπίνες. Αλλά δεν πρέπει να μεγεθύνουμε αυτές τις τάσεις που αποτελούσαν μέρος του σοσιαλιστικού σουρεαλισμού: οι Ρώσοι έχουν εξαιρετικά συμπαγή εθνική ταυτότητα και νιώθουν ενωμένοι· όπως είπα, δεν τους χαρακτηρίζει ο κοινωνικός διχασμός όπως χαρακτηρίζει εμάς. Κινούνται σαν ένα σώμα, πιστεύουν στο «κοινό» καλό, απαντούν στις ερωτήσεις λιγότερο ως άτομα και περισσότερο ως μέλη ενός συνόλου με κοινά συμφέροντα και μοίρα. Ο θάνατος των «ηρώων» στην Ουκρανία δεν τους αποξενώνει από την υπόθεση του πολέμου· ενδεχομένως μάλιστα να τους φανατίζει. Στα ρωσικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι ειρηνιστές δεν τολμούν να εκφραστούν ανοιχτά διότι θα κατηγορηθούν από τους άλλους χρήστες ως προδότες, δειλοί, λιποτάκτες και, όπως πάντοτε, «πράκτορες ξένων κέντρων». (Το ρωσικό λεξιλόγιο είναι παρόμοιο με του ΚΚΕ.) Άλλωστε, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχουν απο-πολιτικοποιηθεί, δεν παρακολουθούν τι συμβαίνει στον κόσμο· οι πιο προνομιούχοι ζουν με άρτον και θεάματα, οι φτωχότεροι έχουν συνηθίσει στην ένδεια και δεν εγείρουν απαιτήσεις.

Θα χρειαστεί πολύς χρόνος και πολλά γεγονότα ώστε να γλιστρήσει ο Βλαντιμίρ Πούτιν από το βάθρο όπου τον έχουν τοποθετήσει. Οι Ρώσοι θέλουν να πιστεύουν ότι η άνοδος του βιοτικού επιπέδου τα τελευταία χρόνια είναι δικό του έργο, όχι αποτέλεσμα συγκυρίας και διεθνούς περιβάλλοντος: κατά τη γνώμη των περισσοτέρων, η Ρωσία δεν αναπτύσσεται επωφελούμενη του διεθνούς περιβάλλοντος αλλά σε πείσμα του. Μια ρωσική ήττα στην Ουκρανία —την οποία, σε βάθος χρόνου, θεωρώ απίθανη: ίσως διαψευστώ— δεν θα οδηγήσει στην απομυθοποίησή του: σε περίπτωση ήττας, η πλειοψηφία των Ρώσων θα μισήσει ακόμα περισσότερο την ήδη απεχθή και ένοχη Δύση. Το μόνο που μπορεί να κλονίσει την εξουσία του Πούτιν είναι να τους φανεί ξαφνικά γέρος και άρρωστος, ενώ ταυτοχρόνως μια καινούργια, φρέσκια προσωπικότητα θα αναδυθεί. Με λίγα λόγια, όσο δεν υπάρχει λαμπρή εναλλακτική —ένας γοητευτικός Ρώσος υπερπατριώτης, ανδροπρεπής και παραλλήλως ιδιοφυής σκακιστής ή κάτι παρόμοιο— οι Ρώσοι θα παραμένουν πιστοί σ’ αυτό το καθεστώς που τους ταιριάζει αλλά που δεν τους αξίζει.