Τουταγχαμών: 100 χρόνια από την ανακάλυψη του πιο πολυσυζητημένου τάφου

Τουταγχαμών. Στην περίπτωση του ισχύει παραφρασμένο το ρητό «όποια πέτρα και να σηκώσεις στην Αίγυπτο, τον Τουταγχαμών θα ανταμώσεις». Φαραώ της Αρχαίας Αιγύπτου που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα εμφανιζόταν καν στη λίστα με τα ονόματα των ηγετών που κυβέρνησαν σε ένα από τα πρώτα κομμάτια γης στη Μεσόγειο όπου εμφανίστηκε πολιτισμός στην Αρχαιότητα.

Παιδί ακόμα, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα του, έγινε φαράω στην Αίγυπτο, χωρίς όμως ουσιαστικά να κυβερνήσει, καθώς μέχρι την ενηλικίωσή του τις αποφάσεις έπαιρναν άλλοι αντί για εκείνον.

Κι όμως ο Τουταγχαμών, που όσο αναπάντεχα ανέβηκε στον θρόνο τόσο ξαφνικά έφυγε από το προσκήνιο, κατάφερε να γίνει ο διασημότερος φαράω, επισκιάζοντας κορυφαία ονόματα σπουδαίων δυναστειών της Αρχαίας Αιγύπτου, όπως ο Ραμσής Β’ και ο Χέοπας. Και αυτό γιατί σαν σήμερα, στις 4 Νοεμβρίου 1922, πριν από 100 χρόνια ανακαλύφθηκε ο ασύλλητος τάφος του Τουταγχαμών από τον Άγγλο αρχαιολόγο Χάουαρντ Κάρτερ.

Μέσα στα τέσσερα δωμάτια του τάφου υπήρχαν σπουδαίοι αρχαιολογικοί θησαυροί (ανάμεσά τους και μια ολόχρυση σαρκοφάγος), οι οποίοι παρέμειναν εκεί για περισσότερα από 3.000 χρόνια. Η τεράστια ανακάλυψη έγινε πρωτοσέλιδο σε μεγάλες εφημερίδες της Ευρώπης αλλά και των ΗΠΑ, καθώς ο -γεμάτος θησαυρούς- τάφος του στην Κοιλάδα των Βασιλέων (σε συνδυασμό με σειρά διαφόρων γεγονότων που ακολούθησαν) ήρθε να επιβεβαιώσει το μεγαλείο της Αρχαίας Αιγύπτου και να εξάψει τη φαντασία, πυροδοτώντας παράλληλα μια σειρά από θεωρίες για την περιβόητη «κατάρα» του φαραώ.

Ο απίστευτος πλούτος για τον «άσημο» -μέχρι εκείνη τη στιγμή- Τουταγχαμών έκανε τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς της εποχής να αναρωτηθούν πόσους περισσότερους θησαυρούς θα είχαν οι τάφοι των διάσημων φαραώ της Αρχαίας Αιγύπτου, αν δεν είχαν συλληθεί με τα χρόνια.

Στον τάφο βρέθηκαν κοσμήματα, αγάλματα από χρυσό και ελεφαντόδοντο και ένα εξαιρετικά καλοδιατηρημένο άρμα. Μεταξύ των πολύτιμων αντικειμένων ξεχωρίζουν η περίφημη νεκρική μάσκα από χρυσό και ο θρόνος που χρησιμοποιούσε το «παιδί - βασιλιάς». Στα... highlights της ανακάλυψης και το... εξωγήινο μαχαίρι του Τουταγχαμών.

Όταν ο Χάουαρντ Κάρτερ ανακάλυψε τον τάφο του Τουταγχαμών

Με το Ναπολέοντα Βοναπάρτη να έχει φέρει ειδική ομάδα αρχαιολόγων μαζί του κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στην Αίγυπτο στα τέλη του 18ου - αρχές 19ου αιώνα και τους Άγγλους να ακολουθούν τις επόμενες δεκαετίες, δεν είχε μείνει τάφος για τάφος που να μην είχε σκαφτεί - ανακαλυφθεί.

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι τάφοι είχαν ήδη συλληθεί, καθώς τυμβωρύχοι είχαν αφήσει ανεξίτηλο το πέρασμά τους σε προηγούμενους αιώνες. Ο Χάουαρντ Κάρτερ, έχοντας την οικονομική στήριξη του Λόρδου Κάρναβον, ήταν πεπεισμένος ότι υπήρχε ένας τάφος που δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη.

Έχοντας φθάσει στην Αίγυπτο το 1891, δούλεψε ως μαθητευόμενος δίπλα σε σπουδαίους αρχαιολόγους της εποχής, προετοιμάζοντας το έδαφος για τη δική του ανασκαφή, η οποία ξεκίνησε τελικά μετά από αρκετές αναβολές και αφού είχε προηγηθεί η πρώτη συνεργασία με τον Λόρδο Κάρναβον το 1907.

Η πολυπόθητη άδεια για ανασκαφές στην Κοιλάδα των Βασιλέων (σ.σ. περιοχή που φιλοξενεί πάνω από 60 τάφους φαραώ) εξασφαλίστηκε το 1914, ωστόσο ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έβαλε προσωρινά «φρένο» στα σχέδια του Κάρτερ. Η σκαπάνη ξεκίνησε ξανά στα τέλη του 1917. Πέρασαν 5 χρόνια άκαρπων ερευνών. Η υπομονή (και τα χρήματα) του Κάρναβον τελείωνε, ωστόσο η επιμονή του Χάουαρντ Κάρτερ επιβραβεύτηκε τελικά, όταν σαν σήμερα (4/11) το 1922 ήρθε στο φως το πρώτο σκαλοπάτι που οδηγούσε μπροστά στην είσοδο του ασύλλητου τάφου του Τουταγχαμών.

Το πώς ανακαλύφθηκε ο τάφος του Τουταγχαμών δεν είναι ξεκάθαρο. Υπάρχουν ιστορικές πηγές που αναφέρουν ότι ήρθε στο φως καθαρά από τύχη. Ένα από τα παιδιά του καταυλισμού που είχε στηθεί δίπλα από τον χώρο των ανασκαφών, σκόνταψε κατά λάθος σε μια πέτρα. Όπως διαπιστώθηκε, ήταν το πρώτο σκαλοπάτι από μια σκάλα σκαλισμένη στον βράχο, οποία οδηγούσε στην είσοδο ενός βασιλικού τάφου.

Λίγες εβδομάδες μετά, στις 26 Νοεμβρίου, και με τον λόρδο Κάρναβον να έχει έρθει εσπευσμένα στο Κάιρο με πλοίο από το Λονδίνο, ο Χάουαρντ Κάρτερ μέσα από ένα μικροσκοπικό άνοιγμα στην είσοδο και κρατώντας ένα κερί, αντίκρισε ένα δωμάτιο γεμάτο χρυσούς και εβένινους θησαυρούς. «Μπορείς να δεις τίποτα;» ήταν η ερώτηση του Κάρναβον, με τον εκστασιασμένο -όσο και ανακουφισμένο- Κάρτερ να απαντά: «Ναι, θαυμαστά πράγματα».

Ο τάφος του Τουταγχαμών ανοίχτηκε μερικούς μήνες αργότερα και συγκεκριμένα στις 16 Φεβρουαρίου 1923, όταν εντοπίστηκε μεταξύ άλλων και η περίφημη σαρκοφάγος του Τουταγχαμών με τα τρία φέρετρα, εκ των οποίων το ένα κατασκευασμένο από ατόφιο χρυσάφι. Οι περισσότεροι θησαυροί εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Καΐρου, το οποίο προσφέρει και μια εντυπωσιακή virtual ξενάγηση στους θησαυρούς του Τουταγχαμών.

Ο τάφος του Τουταγχαμών στην Κοιλάδα των Βασιλέων - Γιατί κανένας μέχρι τον Κάρτερ δεν μπόρεσε να εντοπίσει τον KV62

Το μέρος όπου θάφτηκε ο Τουταγχαμών στην Κοιλάδα των Βασιλέων, καταγράφηκε ως ο τάφος KV62 και κάθε χρόνο αποτελεί πόλο έλξης για εκατομμύρια τουρίστες.

Η επισκεψιμότητα, μάλιστα, είναι τέτοια που συνέβη ό,τι και με τον ναό του Λούξορ, που κόντεψε να καταρρεύσει: Τα ιερογλυφικά του τάφου κινδύνεψαν να καταστραφούν και χρειάστηκε να γίνει μεγάλη συντήρηση.

Ιστορικοί επισημαίνουν ότι ήταν θέμα τύχης και συγκυριών το γεγονός ότι ο τάφος του Τουταγχαμών πέρασε απαρατήρητος και έφθασε ασύλλητος μέχρι τη στιγμή που τον ανακάλυψε ο Χάουαρντ Κάρτερ στις 4 Νοεμβρίου 1922. Ειδικότερα, δίνουν έμφαση σε δύο σημαντικά γεγονότα:

1. Σε απόσταση αναπνοής βρισκόταν ο τάφος ενός από τους φαραώ που ανήκουν στη δυναστεία των Ραμσή. Οι τυμβωρύχοι εστίασαν την προσοχή τους εκεί, την ώρα που πέτρες και άλλα δομικά υλικά κάλυψαν την είσοδο του τάφου KV62.
2. Το ταριχευμένο σώμα του Τουταγχαμών, μαζί με τους θησαυρούς για τη μεταθανάτια ζωή που το συνόδευαν, τοποθετήθηκαν άρον άρον σε έναν τάφο που δεν προοριζόταν για φαραώ. Οι τυμβωρύχοι θεώρησαν ότι το μικρό μέγεθος του ταφικού χώρου δεν συνάδει με το «κύρος» ενός φαραώ και έτσι δεν έμπαιναν στη διαδικασία να τον ανοίξουν. Η «ακαταλληλότητα» του τάφου και η «προχειρότητα» της ταφής πιστοποιείται και από το γεγονός ότι εντός των χώρων βρέθηκαν στοιβαγμένα περισσότερα από 5.000 αντικείμενα.

Και εδώ ξεκινούν οι διάφορες θεωρίες για τη βασιλεία του Τουταγχαμών και το μυστήριο που συνοδεύει τις συνθήκες θανάτου του.

Ποιος ήταν ο Τουταγχαμών - Η θρησκευτική μεταρρύθμιση του αιρετικού πατέρα του και ο μυστηριώδης θάνατος

Ο Αιγύπτιος φαραώ Τουταγχαμών ανήκει στην 18η δυναστεία. Βασίλευσε από το 1332 μέχρι το 1323 π.Χ. και ανέβηκε στην εξουσία σε μια εξαιρετικά ταραγμένη περίοδο.

Ο πατέρας του, Ακενατόν, ευρύτερα γνωστός ως ο «αιρετικός βασιλιάς» εφάρμοσε μια θρησκευτική μεταρρύθμιση που δίχασε την Αίγυπτο. Πρακτικά συγκρούστηκε με το πανίσχυρο ιερατείο στις Θήβες (σ.σ. που μαζί με τη Μέμφιδα ήταν οι εναλλάξ πρωτεύουσες της Αιγύπτου στο πέρασμα των αιώνων ανάλογα με τις ιστορικές συγκυρίες), επιβάλλοντας μια μονοθεϊστική θρησκεία.

Ειδικότερα, ο Αμένοφις (όπως ήταν το αρχικό όνομα του φαραώ πριν το αλλάξει σε Ακενατόν) εισήγαγε τη λατρεία του Ατόν ως ύψιστου θεού - δημιουργού, υποβιβάζοντας αυτομάτως όλες τις άλλες θεότητες. Παράλληλα, μετέφερε την πρωτεύουσα από τις Θήβες σε μια καινούργια πόλη στην περιοχή της σημερινής ελ Αμάρνα, η οποία ονομάστηκε Ακχετατόν. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις έθιξαν τα προνόμια του ιερατείου, το οποίο φρόντισε να κινητοποιήσει τους οπαδούς του, με αποτέλεσμα να προκληθεί χάος. Ο Ακενατόν πέθανε μετά από 17 χρόνια στην εξουσία, αφήνοντας πίσω του ένα πολιτικό και θρησκευτικό χάσμα.

Με τον Τουταγχαμών παιδί όταν πήρε στα χέρια του τα σκήπτρα του φαραώ, τη διακυβέρνηση ανέλαβε ουσιαστικά ο επικεφαλής του στρατού Χορεμχέμπ και ο Μεγάλος Βεζίρης Αυ, ο οποίος ήταν και ο τελευταίος φαραώ της 18ης δυναστείας. Αυτός είναι και ο βασικός λόγος που ιστορικοί αμφισβητούν το κατά πόσο ήταν τελικά αποφάσεις του Τουταγχαμών η επαναφορά του πολυθεϊσμού, η αποκατάσταση των σχέσεων με το ιερατείο και οι στρατιωτικές νίκες σε Νουβία και Λεβαντίνη (σ.σ. σημερινό Σουδάν). Σημειώνεται ότι το αρχικό του όνομα ήταν Τουταγχατέν, σε μια ξεκάθαρη προσπάθεια του πατέρα του να συνδέσει τον γιο του με τη νέα μονοθεϊστική θρησκεία.

Σε αυτήν την πολιτική «εξίσωση» μπαίνει και ο «αφανής φαραώ» ο Σμενκάρε, ο οποίος θεωρείται προκάτοχος του Τουταγχαμών που βασίλεψε στην Αίγυπτο για τρία χρόνια πριν αναλάβει επίσημα ο μοναδικός γιος που είχε ο Ακενατόν. Αιγύπτιοι μελετητές δεν αποκλείουν ο Σμενκάρε να ήταν τελικά η Νεφερτίτη, η διάσημη Αιγύπτια βασίλισσα, σύζυγος του Ακενατόν που είχε σημαίνοντα ρόλο στη διοίκηση και η οποία εξαφανίστηκε ξαφνικά από το προσκήνιο. Σημειώνεται ότι ακόμη και σήμερα υπάρχουν αρχαιολόγοι που πιστεύουν ότι ο τάφος του Τουταγχαμών μπορεί να κρύβει το μονοπάτι που οδηγεί εκεί όπου θάφτηκε η Νεφερτίτη.

Οι αναλύσεις DNA στη μούμια, σε συνδυασμό με αρκετά μπαστούνια που βρέθηκαν στον τάφο, επιβεβαιώνουν ότι ο Τουταγχαμών υπέφερε από κάποια σωματική αναπηρία, η οποία ενδεχομένως να οφειλόταν στην πρακτική της εποχής να παντρεύονται τα αδέλφια μεταξύ τους. Ο ίδιος ο Τουταγχαμών είχε παντρευτεί την ετεροθαλή αδελφή του, κόρη της Νεφερτίτης. Στον τάφο του βρέθηκαν επίσης δύο ταριχευμένα μωρά. Πρόκειται για τις κόρες του: Η πρώτη πέθανε στη γέννα και η άλλη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.

Στο ερώτημα «από τι πέθανε ο Τουταγχαμών» οι απόψεις διίστανται: Ατύχημα ή δολοφονία;. Κατά την εξέταση της μούμιας με ακτίνες Χ βρέθηκε μια κρανιοεγκεφαλική κάκωση, ωστόσο οι επιστήμονες δεν έχουν καταφέρει να πουν με βεβαιότητα αν είναι προϊόν κάποιας κληρονομικής ασθένειας ή δολοφονικό χτύπημα έπειτα από συνωμοσία σε βάρος του φαραώ.

Ο Τουταγχαμών πέθανε σε ηλικία 18 ετών. Μελέτες αναφέρουν ότι ο θάνατος του φαραώ ενδεχομένως να προήλθε από ελονοσία.

Ο φαραώ Τουταγχαμών και η κατάρα της μούμιας

Η είδηση ότι ανακαλύφθηκε ο ασύλλητος τάφος του Τουταγχαμών συνοδεύτηκε από αρκετά... fake news όσον αφορά την περιβόητη «κατάρα του φαραώ».

Ο λόρδος Κάρναβον που χρηματοδότησε την ανασκαφή πέθανε από τσίμπημα μολυσμένου κουνουπιού. Το ημερολόγιο έγραφε 5 Απριλίου 1923. Άλλη ιστορική πηγή αναφέρει ότι κόπηκε στο ξύρισμα και η πληγή του κακοφόρμισε. Μαρτυρίες της εποχής, οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ, έλεγαν ότι την ώρα που ψυχορραγούσε, τα φώτα στο σπίτι του στο Λονδίνο αναβόσβηναν. Αυτό που έχει καταγραφεί ιστορικά είναι ότι την ημέρα που πέθανε ο Κάρναβον, έφυγε από τη ζωή και ο σκύλος του, ουρλιάζοντας.

Εκείνη την περιόδο δημοσιεύματα διακινούσαν την «ψευδή» -όπως αποδείχτηκε- είδηση ότι στην είσοδο του τάφου βρέθηκε επιγραφή, η οποία προειδοποιούσε τους επισκέπτες για την «κατάρα της μούμιας»: Όσοι έμπαιναν στον τάφο και διατάρασσαν την ησυχία του νεκρού, θα πέθαιναν. Στην πραγματικότητα αυτό δεν συνέβη για τους περισσότερους που μπήκαν στον τάφο KV62 στην Κοιλάδα των Βασιλέων.

Σύμφωνα με ιστορικά στοιχεία υπάρχουν μόλις 6 καταγεγραμμένοι θάνατοι μέσα στην επόμενη δεκαετία από την ανακάλυψη του τάφου του Τουταγχαμών. Οι υπόλοιποι που εμπλέκονται στη σπουδαία ανακάλυψη πέθαναν σε μεγάλη ηλικία από φυσικά αίτια.

Τρανταχτό παράδειγμα ο Χάουαρντ Κάρτερ, ο οποίος πέθανε αρκετά χρόνια μετά τη σπουδαία ανακάλυψη, σε ηλικία 64 ετών στο Λονδίνο. Δεν συνέβη, όμως, το ίδιο στο καναρίνι που είχε μαζί του στην Αίγυπτο, το οποίο το έφαγε μια βασιλική κόμπρα -γεγονός που θεωρήθηκε κακός οιωνός και πυροδότησε τις διάφορες θεωρίες για την κατάρα του φαραώ. Στην αιγυπτιακή μυθολογία η βασιλική κόμπρα είναι το σύμβολο της θεότητας Γουατζέτ, η οποία προστάτευε τους φαραώ.

Θέμα συγκυριών, θέμα τύχης, το βέβαιο είναι ότι ο Τουταγχαμών είναι ένας από τους διασημότερους (αν όχι ο διασημότερος) φαραώ της Αρχαίας Αιγύπτου. 100 χρόνια μετά την ανακάλυψη του τάφου στην Κοιλάδα των Βασιλέων, οι ιστορίες παραμένουν ζωντανές, καθώς δημιουργούνται νέα ντοκιμαντέρ για τον Τουταγχαμών, όπως το πρόσφατο με τη φωνή του Ίγκι Ποπ σε ρόλο αφηγητή.