Ισλαμική επανάσταση και αριστερά

Τα διφορούμενα σχόλια της Αριστεράς στον αγώνα των γυναικών στο Ιράν αποκαλύπτουν την παθολογία της: η συνένωσή της με το Ισλάμ, που διαμορφώθηκε από το 1979 επισφραγίζοντας μια παλιότερη αντι-αποικιοκρατική συμμαχία, δεν περιορίζεται στην υποτίμηση των κινδύνων από το Ισλάμ, αλλά προχωρεί στη συγκρότηση μιας υπερσυντηρητικής ιδεολογίας εναντίον της δημοκρατίας, του οικουμενισμού και της κοσμικότητας. Τα επιχειρήματά της είναι ότι η δημοκρατία δεν υπάρχει, ότι πρόκειται για ευφημισμό του καπιταλιστικού συστήματος· ότι ο οικουμενισμός οδηγεί στην ηγεμονία του δυτικού πολιτισμού και ότι η κοσμικότητα ισοδυναμεί με την καταπίεση των μουσουλμάνων και την ισλαμοφοβία. Αυτή είναι σχηματικά η αριστερή άποψη. Αλλά έχει βάθος και προεκτάσεις: καθώς βασίζεται στην περιφρόνηση της δημοκρατικής τάξης, σέβεται και προβάλλει ιδεώδη όπως η θυσία, η υπακοή, ο ανδρισμός, το πολεμικό ήθος, η συντριβή του ατόμου μέσα στη μάζα, η μυθική σκέψη, η τραγική πρόσληψη της ζωής, ο μυστικισμός, η πειθαρχία και η θρησκευτική πίστη ως κινητήρια δύναμη της πολιτικής. Αυτές είναι συμπτωματικά οι αξίες του φασισμού σύμφωνα με τον ορισμό του Giovanni Gentile. Το ότι η δήθεν αντιφασιστική παράταξη έχει τις ίδιες ρίζες με τον υποτιθέμενο εχθρό της είναι μια παλιά αλήθεια: αλλά, τις τελευταίες δεκαετίες, έχει προστεθεί στη γενεαλογία της το παρακλάδι της ισλαμοαριστεράς, η οποία συνδέεται με τον τροτσκισμό. Ο τροτσκισμός, εξαιτίας της αντισταλινικής του άλω, μπορούσε να σερβίρει το πολεμικό του πνεύμα ως αντίθεση στον αυταρχισμό της κομμουνιστικής γραφειοκρατίας.

Παρότι, όπως είπα, στη διάρκεια των αντι-αποικιοκρατικών αγώνων η Αριστερά συνεργάστηκε με τους ισλαμιστές χωρίς να λαμβάνει υπόψη της ότι υπήρχαν πολύ χειρότερες εναλλακτικές από την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, η αρχή της σύγχρονης φάσης της ισλαμοαριστεράς πρέπει να τοποθετηθεί γύρω στο 1978-1979 – τότε που η επανάσταση των μουλάδων στο Ιράν ενέπνευσε στον Μισέλ Φουκώ, ένα από τα ινδάλματα της αριστερής πλειοψηφίας, μια θεωρία για τη συγχώνευση της επαναστατικής ορμής με τη θρησκευτική πνευματικότητα. Ο Φουκώ είδε στο «πολιτικό Ισλάμ» μια ενδιαφέρουσα απάντηση τόσο στον δυτικό Διαφωτισμό, στη δημοκρατία και στον φιλελευθερισμό, όσο και στον παραδοσιακό μαρξισμό. Αυτή η θεωρία τροφοδοτεί ακόμα όσους αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό τις διαμαρτυρίες των γυναικών στο Ιράν και υπογραμμίζουν, με χαρακτηριστική διανοητική ανεντιμότητα, ότι οι γυναίκες «καταπιέζονται και στις δυτικές δημοκρατίες».

Στο τέλος της δεκαετίας του 1970, πολλοί Ευρωπαίοι θεωρητικοί –όπως ο Βρετανός Chris Harman– απέδιδαν ταξική διάσταση στο πολιτικό Ισλάμ: ιδιαίτερα οι τροτσκιστές, που είχαν πάντοτε φτωχό λεξιλόγιο («Κάτω το κεφάλαιο!») και υποτυπώδη εργαλειοθήκη. Έκαναν λοιπόν λόγο για ισλαμικό προλεταριάτο το οποίο θα εξεγειρόταν εναντίον του ρατσισμού και της παγκόσμιας ηγεμονίας της καπιταλιστικής Δύσης, με την προοπτική οι ισλαμιστές προλετάριοι να ενωθούν με τους υπολοίπους· μόλις επικρατούσε η σοσιαλιστική επανάσταση θα εγκατέλειπαν τη θρησκεία. Με το πέρασμα του χρόνου, αυτή η αυταπάτη εξελίχθηκε σε ένα ιδεολογικό υβρίδιο σύμφωνα με το οποίο το Ισλάμ είναι μια μορφή αντι-ιμπεριαλισμού, μια αντιπρόταση στη διεφθαρμένη δυτική δημοκρατία και μια ευκαιρία εμπλουτισμού και αναζωογόνησης του παρακμάζουσας Δύσης μέσω της φυλετικής, θρησκευτικής και πολιτισμικής πολυμορφίας.

Έτσι, ενώ στο Ιράν οι μουλάδες εγκαθιστούσαν μια θεοκρατία, ο Μισέλ Φουκώ και οι άλλοι εξυμνούσαν το πολιτικό Ισλάμ ως αντίπαλο δέος στον ιουδαιοχριστιανικό πολιτισμό: φαίνονταν ενθουσιασμένοι από τον θρησκευτικό ζήλο, από το αντιαμερικανικό και αντιδυτικό μένος· η μαζική κινητοποίηση των λαϊκών τάξεων είχε, στα μάτια τους, μια πνευματικότητα που έλειπε από την υλιστική Δύση. Ακόμα και ο αγιατολλάχ Χομεϊνί τούς φαινόταν μεγάλη επαναστατική προσωπικότητα – το αντίθετο του αμερικανόδουλου Σάχη· ένα είδος σύγχρονου αγίου. (Στην εικονοποιία έπαιζαν ρόλο και οι γενειάδες.) Εξαίροντας τον «μυθικό ηγέτη» Χομεϊνί, ο Φουκώ ευχόταν να επεκταθεί η ισλαμική επανάσταση σε ολόκληρη την περιοχή ανατρέποντας τις κοσμικές παραδόσεις και διαδίδοντας έναν «νέο» τρόπο ζωής, το ανήκειν σε έναν πολιτισμό και σε μια ιστορική συνέχεια: αυτό ακριβώς προσπαθούν να κάνουν σήμερα οι ισλαμιστές με τη στήριξη των επιγόνων του Γάλλου φιλοσόφου.

Προπάντων, η Αριστερά του Φουκώ και του Harman έβρισκαν ακαταμάχητη την αιματοχυσία: πάνω από 3.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εκείνο τον καιρό – χώρια οι συλλήψεις και οι φυλακίσεις. Οι δραματικές σκηνές συγκινούσαν πάντοτε τους φιλοσόφους που είναι ικανοί για εξίσου δραματικές επιλεκτικές αφαιρέσεις: ο Φουκώ δεν έβλεπε ότι, μεταξύ άλλων, η ομοφυλοφιλία –η σεξουαλικότητα γενικά– θα τιμωρούνταν σκληρά σ’ αυτό το «πνευματικό» καθεστώς. Όσο για τις προβλέψεις του περί ταξικών διεκδικήσεων στο πλαίσιο του ισλαμικού καθεστώτος διαψεύστηκαν αμέσως – όχι ότι το παραδέχτηκε ποτέ· αν και, λίγο καιρό προτού φύγει από τον κόσμο, ανασκεύασε τις πιο ακραίες εκτιμήσεις του περί αγιατολλαχικής ιερότητας. Ήταν αργά: η Αριστερά είχε κληρονομήσει ένα ακόμη ιδεολογικό τερατούργημα.

Αυτές τις μέρες, ένα μέρος των φεμινιστριών παρακολουθούν με αμηχανία τις Ιρανές να καίνε μαντίλες· οι μαρξιστές αποδίδουν τις διαδηλώσεις σε οικονομικά αίτια (στον πληθωρισμό!)· και η ισλαμοαριστερά χρησιμοποιεί όσα εκτυλίσσονται στο Ιράν για να μας πείσει ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένα ακόμα χειρότερο σύστημα διακυβέρνησης διότι ενσωματώνει την αποικιοκρατία, τον ρατσισμό και τον σεξισμό – τα οποία λείπουν από τα ισλαμικά καθεστώτα. Με λίγα λόγια, η εξιδανίκευση των μη δυτικών πολιτισμών εξελίσσεται σε γελοιότητα.

Παλιότερα, την Αριστερά διαφοροποιούσε από τον φασισμό το αίτημά της για την ισότητα των φύλων και η εναντίωσή της στη θρησκεία: πράγματι, μερικές εκδοχές του φασισμού αναφέρονται στη θρησκευτική πίστη. Αλλά τα περί ισότητας των φύλων απεδείχθησαν φούμαρα, το αντιθρησκευτικό πνεύμα περιορίστηκε στον ιουδαιοχριστιανισμό και η διεκδίκηση της κοσμικότητας ξεχάστηκε. Σήμερα, η Αριστερά παρακολουθεί με συμπάθεια ένα θρησκευτικομυθικό θέαμα με τζαμιά, μαζικές τελετουργίες, αυτόχειρες μάρτυρες, πολεμικά ιδεώδη, πυρετώδη θεοσέβεια, αφοσίωση στον «χαρισματικό» ηγέτη, έξαλλο αντιδυτισμό, μαντιλοφόρες και φερετζοφόρες: τα θαυμάζει όλα μέσα από το πρίσμα του οριενταλισμού, του εξωτισμού· της μυθολογίας της Σεχραζάτ με τα ιπτάμενα χαλιά και τις μαγικές νύχτες. Αυτό το πρίσμα, αυτό το βλέμμα, είναι χαρακτηριστικό του αποικιοκράτη· εκείνου που κάποτε πλησίαζε με περιέργεια και αίσθημα ανωτερότητας το αίνιγμα της Ανατολής.

Το ότι η επανάσταση των μουλάδων ενθάρρυνε την επικράτηση του πολιτικού Ισλάμ και τροφοδότησε τον φονταμενταλισμό –σιιτικό και σουνιτικό–, την τρομοκρατία και την ισλαμική διείσδυση στις δυτικές χώρες δεν αποτελεί πρόβλημα για την Αριστερά. Αντιθέτως, θεωρεί πρόβλημα την «ισλαμοφοβία». Αποδίδω αυτή την επίμονη ιδεοληψία σε συνδυασμό παραγόντων: ο πρώτος είναι, νομίζω, η πνευματική τεμπελιά, που σημαίνει έλλειψη ενημέρωσης, έλλειψη μελέτης· μηχανιστική υιοθέτηση απλών επαναλαμβανομένων ιδεών υπό μορφή συνθημάτων ή τσιτάτων. Προστίθεται το εσωτερικευμένο μίσος του εαυτού, που αποτελεί την ωστική δύναμη του αριστερού ακτιβισμού, καθώς και το έλλειμμα της αρετής που επιτρέπει τη βάναυση προσαρμογή της πραγματικότητας στις απαιτήσεις της ιδεολογίας.