Explainer: Μαχσά Αμινί, το σύμβολο μίας εν αναμονή εξέγερσης - Γιατί καίνε τις μαντίλες στο Ιράν

Μία σημαντική μερίδα του πληθυσμού στο Ιράν, κυρίως γυναίκες, έχει πάρει προσωπικά τον θάνατο της Μαχσά Αμινί. Στο πρόσωπο της 22χρονης, που πέθανε μετά τη σύλληψη της από την «Αστυνομία της ηθικής» επειδή -όπως ειπώθηκε- δεν φορούσε με τον αρμόζοντα τρόπο της μαντήλα της (δεν έκρυβε πλήρως τα μαλλιά της), βλέπουν τον εαυτό τους.

Από το 1979 και μετά, οπότε τέθηκε σε ισχύ το διάταγμα του Αγιατολάχ Χομεϊνί για τη γυναικεία ενδυμασία, δεν είναι λίγες οι γυναίκες που βρέθηκαν αντιμέτωπες με τις  λεγόμενες «περιπολίες καθοδήγησης» (Gasht-e Ershad), τις ειδικές μονάδες που έχουν επιφορτιστεί με τη διασφάλιση του σεβασμού των ισλαμικών ηθών και προχωρούν στην προσαγωγή και τον «σωφρονισμό» όσων είναι «ακατάλληλα» ντυμένες.

Στο Ιράν, οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να καλύπτουν τα μαλλιά τους με μαντίλα (χιτζάμπ) και να φορούν μακριά, φαρδιά ρούχα, καλύπτοντας έτσι όλη τη σιλουέτα τους.

Στις 13 Σεπτεμβρίου, η Μαχσά Αμινί συνελήφθη από την αστυνομία της ηθικής στην Τεχεράνη επειδή κάποιες τρίχες ήταν ορατές κάτω από τη μαντίλα της. Έπεσε σε κώμα λίγο μετά την κατάρρευση της σε κέντρο κράτησης - πέθανε τρεις μέρες αργότερα σε νοσοκομείο. Οι αρχές διέψευσαν τις πληροφορίες ότι αστυνομικοί την είχαν χτύπησαν στο κεφάλι με ρόπαλο, αφού την είχαν πετάξει με σφοδρότητα πάνω σε ένα από τα οχήματά τους. Η Μαχσά Αμινί πέθανε και η νεολαία του Ιράν ξεσηκώθηκε.

Η εξέγερση στο Ιράν και το κυβερνητικό μπλόκο

Οι εικόνες που φτάνουν από τις διαδηλώσεις είναι περιορισμένες, καθώς το καθεστώς έχει μακρά εμπειρία κατάπνιξης των κινητοποιήσεων με εξαιρετικά βίαιο τρόπο. Μία από τις πάγιες μεθόδους είναι ο έλεγχος της πληροφορίας - κι επειδή στην εποχή των social media αυτή δύσκολα ελέγχεται... περιορίζει, αν όχι διακόπτει, την πρόσβαση σε αυτά.

Το βράδυ της Τετάρτης έγινε γνωστό ότι ήταν σχεδόν αδύνατη η πρόσβαση στις πλατφόρμες του Instagram και του WhatsApp, προκειμένου να περιοριστεί η δυνατότητα οργάνωσης κινητοποιήσεων. Όσοι Ιρανοί κατάφεραν να υπερβούν τα εμπόδια, έστελναν επείγοντα μηνύματα: «Μας σκοτώνουν, πείτε στον κόσμο τι συμβαίνει στο Ιράν. Γίνετε η φωνή μας!». Τα σχετικά hashtags που ήδη κυκλοφορούσαν έμοιαζαν με κραυγές αγωνίας, αν όχι απόγνωσης.

Στους δρόμους της Τεχεράνης κι άλλων πόλεων, κυρίως στην περιφέρεια του Κουρδιστάν, νέοι Ιρανοί συγκρούστηκαν με τις δυνάμεις της αστυνομίας. Το γύρο του κόσμου έκαναν εξαιρετικά δυνατές εικόνες με νεαρές γυναίκες να βγάζουν τις μαντίλες τους και να τις καίνε. Κάποιες, είχαν μαζί τους μεγάλα ψαλίδια και έκοβαν σε κοινή θέα τα μαλλιά τους. Η οργή περίσσευε και οι καπνοί από τις φωτιές στους δρόμους υψώνονταν πάνω από τις πόλεις. Η Μάχσα Αμίνι είχε γίνει σύμβολο μίας εν αναμονή εξέγερσης.

Μιλώντας το απόγευμα της Τετάρτης στο The Daily του Monocle, η Ραμίτα Ναβάι, βραβευμένη Βρετανοϊρανή δημοσιογράφος, τόνισε ότι τα τελευταία χρόνια -και με τη βοήθεια της διασποράς της πληροφορίας που δίνουν τα social media- πολλές γυναίκες, σε πολλές περιφέρειες, αψηφούσαν τον σκληρό κανόνα ενδυμασίας. Κάποιες νέες Ιρανές κυκλοφορούσαν χωρίς καθόλου χιτζάμπ. Το νερό έμπαινε σιγά σιγά στο αυλάκι, επιδιώκοντας να γίνει χείμαρρος. Ο θάνατος της Αμίνι ίσως προσέφερε την αφορμή για μία σύγκρουση με πολιτισμικά χαρακτηριστικά: Η χαρά της ζωής, η ελευθερία των νέων ανθρώπων απέναντι στο ζόφο των μουλάδων. 

Η αστυνομία της ηθικής στο Ιράν

Η εξέγερση που εξελίσσεται είναι εξαιρετικά επικίνδυνη και απαιτεί θάρρος. Οι αστυνομικές μονάδες ηθικής, που επιβάλλουν τους κανόνες, έχουν τακτικές που κυμαίνονται από προφορικές προειδοποιήσεις, χρηματικά πρόστιμα, έως βίαια σύρσιμο γυναικών σε φορτηγά, ξυλοδαρμό και άλλου είδους βασανιστήρια. Ποιοι είναι όμως αυτοί που στελεχώνουν αυτές τις μονάδες;

Το BBC είχε φιλοξενήσει μία σπάνια συνέντευξη ενός αστυνομικού ηθικής, ο οποίος μίλησε ανώνυμα για την εμπειρία του. «Μας είπαν ότι ο λόγος που εργαζόμαστε για τις αστυνομικές μονάδες ηθικής είναι για την προστασία των γυναικών. Επειδή αν δεν ντύνονται σωστά, τότε οι άντρες θα μπορούσαν να προκληθούν και να τις βλάψουν».

Ο ίδιος σημείωσε ότι κινούνται σε ομάδες των έξι ατόμων, αποτελούμενες από τέσσερις άνδρες και δύο γυναίκες. Ο έλεγχος γίνεται σε περιοχές με μεγάλη κίνηση, όπου συγκεντρώνεται πλήθος. «Είναι περίεργο, γιατί αν πρόκειται απλώς να καθοδηγήσουμε τους ανθρώπους, γιατί πρέπει να διαλέξουμε κάπου που υπάρχει έντονη κίνηση; Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να συλλάβουμε όλο και περισσότερους ανθρώπους», λέει, προσθέτοντας με νόημα: «Είναι σαν να βγαίνουμε για κυνήγι».

Συμπλήρωσε ότι η διοίκηση της μονάδας του διαμαρτυρόταν αν δεν εντόπιζαν κόσμο που παραβίαζε τον κώδικα ενδυμασίας - «μας έλεγαν ότι δεν εργαζόμαστε». Πρόσθεσε δε ότι το πιο δύσκολο κομμάτι ήταν όταν υπήρχε αντίσταση από τους συλληφθέντες. «Περιμένουν να τους βάλουμε με το ζόρι μέσα στο βαν. Ξέρεις πόσες φορές δάκρυσα ενώ το έκανα;», επισημαίνει, για να διαχωρίσει κατόπιν τη θέση του: «Θέλω να τους πω ότι δεν είμαι ένας από αυτούς. Οι περισσότεροι είμαστε απλοί στρατιώτες που κάνουμε την υποχρεωτική θητεία μας. Νιώθω άσχημα».

Το διάταγμα του Χομεϊνί

Ένας από τους βασικούς στόχους που έθεσε η Ισλαμική Επανάσταση του 1979, ήταν η επιβολή της «σεμνής» ενδυμασίας στις γυναίκες. Εκείνη την εποχή, η εικόνα που επικρατούσε στο Ιράν δεν έχει καμία σχέση με τα όσα ακολούθησαν. Οι μίνι φούστες και τα ακάλυπτα μαλλιά ήταν το σύνηθες πριν από την ανατροπή του Σάχη Μοχαμάντ Ρεζά Παχλεβί. Η σύζυγός του, Φαράχ, ντυνόταν με δυτικά ρούχα και εμφανιζόταν ως πρότυπο σύγχρονης γυναίκας. Μετά την επικράτηση του Αγιατολάχ Χομεϊνί και την ίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας, οι νόμοι που προστάτευαν τα δικαιώματα των γυναικών, που είχαν θεσπιστεί από τον Σάχη, άρχισαν να καταργούνται. Οι οπαδοί της επανάστασης πρόσφεραν δωρεάν μαντίλες σε γυναίκες στους δρόμους.

Στις 7 Μαρτίου 1979, ο Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί διέταξε ότι τα χιτζάμπ θα ήταν υποχρεωτικά για όλες τις γυναίκες στους χώρους εργασίας τους και ότι θεωρούσε τις ακάλυπτες γυναίκες «γυμνές». Η ομιλία έγινε δεκτή από πολλούς οπαδούς της επανάστασης ως εντολή να επιβληθεί η χιτζάμπ. Πολλοί νόμιζαν ότι αυτό θα συνέβαινε μέσα σε μία νύχτα, έτσι οι γυναίκες άρχισαν να αντιστέκονται. Περισσότεροι από 100.000 άνθρωποι, κυρίως γυναίκες, συγκεντρώθηκαν στους δρόμους της Τεχεράνης την επόμενη μέρα -ήταν η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας- για να διαμαρτυρηθούν.

Παρά το διάταγμα του Χομεϊνί, χρειάστηκε χρόνος για να αποφασίσουν οι αρχές ποια είναι η «σωστή» ενδυμασία για τις γυναίκες. Υπήρχε μία ασάφεια για το εύρος της συντηρητικής διείσδυσης στις ζωές των ανθρώπων. Αρχικώς κυκλοφόρησαν αφίσες, που κρεμούσαν στους τοίχους γραφείων και απεικόνιζαν τα πρότυπα της ενδυμασίας. Αν οι γυναίκες δεν ακολουθούσαν αυτό το μοντέλο στην επιλογή των ρούχων τους, δεν τους επιτρεπόταν η είσοδος.

Μέχρι το 1981, οι γυναίκες και τα κορίτσια υποχρεούνταν να φορούν «ισλαμικά» ρούχα. Στην πράξη αυτό σήμαινε να φορούν ένα τσαντόρ -έναν ολόσωμο μανδύα, που συχνά συνοδεύεται από μια μικρότερη μαντίλα από κάτω - ή μια μαντίλα και ένα μαντό (πανωφόρι) που καλύπτει τα χέρια τους. Το 1983, το κοινοβούλιο αποφάσισε ότι οι γυναίκες που δεν κάλυπταν τα μαλλιά τους δημόσια θα μπορούσαν να τιμωρηθούν με 74 μαστιγώματα. Κατόπιν προστέθηκε και ποινή φυλάκισης έως και 60 ημερών.

Μολονότι οι αρχές προσπαθούσαν να επιβάλουν τους νόμους, υπήρχαν γυναίκες όλων των ηλικιών που συχνά εμφανίζονταν δημοσίως με ρουχισμό που ξεπερνούσε τον κανόνα - φορούσαν στενά παλτά μέχρι τους μηρούς και μαντίλες με έντονα χρώματα πιεσμένα προς τα πίσω για να φαίνονται τα μαλλιά τους.

Το 2004, ο τότε υπερσυντηρητικός δήμαρχος της Τεχεράνης, Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ, στην καμπάνιά του για την εκλεγεί πρόεδρος επιχείρησε να δείξει σημάδια προόδου. «Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικά γούστα και πρέπει να τους εξυπηρετήσουμε όλους», είχε πει. Μετά τη νίκη του, ωστόσο, το 2005, ιδρύθηκαν επίσημα οι περιπολίες καθοδήγησης (Gasht-e Ershad). Μέχρι τότε, οι ενδυματολογικοί κώδικες ελέγχονταν ανεπίσημα από άλλες δυνάμεις επιβολής του νόμου και παραστρατιωτικές μονάδες.

Το κραγιόν και οι ερωτικές μπότες

Η αστυνομία της ηθικής έχει δεχθεί πολλές επικρίσεις για την προσέγγιση της στο θέμα. Οι γυναίκες που προσάγονται και κρατούνται, απελευθερώνονται μόνο όταν ένας συγγενής τους παρέχει διαβεβαιώσεις ότι θα τηρούν τους κανόνες στο μέλλον.

Μία γυναίκα από την πόλη του Ισφαχάν, μιλώντας στο BBC, περιέγραψε την εμπειρία της σύλληψής της, μαζί με την κόρη της, λόγω του κραγιόν τους... «Μας πήγαν στο αστυνομικό τμήμα και ζήτησαν από τον άντρα μου να έρθει να υπογράψει ένα χαρτί ότι δεν θα μας άφηνε να βγούμε χωρίς χιτζάμπ».

Μια άλλη γυναίκα, από την Τεχεράνη, συνελήφθη διότι οι μπότες που φορούσε ήταν «πολύ ερωτικές» για τους άνδρες. «Πήρα τηλέφωνο τον άντρα μου και του ζήτησα να μου φέρει ένα ζευγάρι παπούτσια», είπε και πρόσθεσε: «Στη συνέχεια υπέγραψα ένα έγγραφο που παραδέχομαι ότι φορούσα ακατάλληλα ρούχα και τώρα έχω ποινικό μητρώο».

Το BBC παρουσίασε ρεπορτάζ με καταγγελίες για ξυλοδαρμούς, αλλά και πιο σκληρές, ασυνήθιστες τιμωρίες. Μια γυναίκα είπε ότι η αστυνομία απείλησε να βάλει κατσαρίδες στο σώμα της κατά τη διάρκεια της σύλληψής της...

Ο σκληροπυρηνικός κληρικός νέος πρόεδρος του Ιράν Εμπραχίμ Ραΐσι υπέγραψε διάταγμα στις 15 Αυγούστου με το οποίο επιβάλλει νέους περιορισμούς, μεταξύ άλλων ποινή φυλάκισης για οποιονδήποτε Ιρανό αμφισβητεί ή δημοσιεύει στο διαδίκτυο περιεχόμενο ενάντια στους ενδυματολογικούς κανόνες. Οι νέοι αυτοί κανόνες οδήγησαν σε πολλαπλασιασμό των συλλήψεων, προκαλώντας παράλληλα μία αντανακλαστική αντίδραση: Πολλές γυναίκες δημοσίευσαν φωτογραφίες και βίντεο χωρίς μαντήλα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Μετά το θάνατο της Αμίνι, οι μαντίλες άρχισαν να αφαιρούνται στους δημόσιους χώρους, στις πλατείες όπου πραγματοποιούνται διαδηλώσεις. Η εξέγερση των καμένων χιτζάμπ είναι άγνωστο στο πού θα οδηγήσει - απέναντι βρίσκεται ένα καθεστώς που γνωρίζει καλά πώς να καταπνίγει αντιδράσεις και μία μερίδα Ιράνων -κυρίως γυναίκες- που το μόνο που έχουν να χάσουν είναι η ανελευθερία τους.