Φατουά: Τι είναι, ποια είναι η προέλευσή τους, η κατάχρησή τους και ο ρολος τους στην ισλαμική ιστορία.
Φατουά (ή φετφάς) είναι μια νομική απόφαση για ένα σημείο του ισλαμικού νόμου ―της Σαρία― την οποία παίρνει, θεωρητικά, ο μουφτής, δηλαδή ένας ειδικευμένος νομικός. Πρόκειται για την απάντηση σε απορία που διατυπώνει ένας ιδιώτης, ένας δικαστής ή μια κυβέρνηση. Οι φατουά έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην ισλαμική ιστορία: χρησίμευαν, και χρησιμεύουν, στην ενημέρωση των μουσουλμανικών πληθυσμών σχετικά με τις επιταγές της θρησκείας και ως συμβουλές στα δικαστήρια για αμφιλεγόμενα σημεία του ισλαμικού νόμου συμβάλλοντας έτσι στην επεξεργασία του δικαίου. Σε μεταγενέστερους χρόνους, δημόσιες και πολιτικές φατουά εκδόθηκαν ως επίσημη θέση του Ισλάμ σε θρησκευτικές διαμάχες, είτε για να νομιμοποιήσουν κυβερνητικές πολιτικές, είτε για να εκφράσουν παράπονα των πληθυσμών. Στην εποχή της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας χρησιμοποιήθηκαν στην αντίσταση στην ξένη κυριαρχία, εξού και η ανεκτικότητα, εκ της δυνάμεως της αδρανείας, της διεθνούς αριστεράς στις σύγχρονες φατουά.
Οι μουφτήδες ενεργούσαν ως ανεξάρτητοι μελετητές των γραφών, αλλά με την πάροδο των αιώνων, οι Σουνίτες νομικοί ενσωματώθηκαν στις κρατικές γραφειοκρατίες, ενώ οι Σιίτες διεκδίκησαν αυτονομία. Στη σύγχρονη εποχή, οι φατουά καθρεφτίζουν τις μεταβαλλόμενες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και αντιμετωπίζουν ανησυχίες που προκύπτουν στις διάφορες μουσουλμανικές κοινότητες. Καθώς οι μουσουλμάνοι φοβούνται ότι η εξάπλωση των κωδικοποιημένων νόμων του κράτους και η νομική εκπαίδευση δυτικού τύπου εκτοπίζει τους μουφτήδες από το παραδοσιακό τους έργο, οι σύγχρονες φατουά χρησιμεύουν ολοένα και περισσότερο για να συμβουλεύουν το ευρύ κοινό σχετικά με πτυχές της Σαρία, με τις θρησκευτικές τελετουργίες και με την καθημερινή ζωή του καλού μουσουλμάνου υπό δυτική επιρροή ή «πίεση».
Η προέλευση της φατουά ανάγεται στο Κοράνι: σε πολλές περιπτώσεις, το κείμενο του Κορανίου καθοδηγεί τον Μωάμεθ πώς να απαντά σε ερωτήσεις των οπαδών του γύρω από τις θρησκευτικές και κοινωνικές πρακτικές. Αρκετοί από αυτούς τους στίχους ξεκινούν με τη φράση «Όταν σε ρωτούν για…, πες…» Σύμφωνα με το ισλαμικό δόγμα, μετά τον θάνατο του Μωάμεθ το 632, ο Θεός έπαψε να επικοινωνεί με την ανθρωπότητα μέσω της αποκάλυψης και των προφητών: έκτοτε, ο ταχέως αναπτυσσόμενος μουσουλμανικός πληθυσμός στράφηκε για θρησκευτική καθοδήγηση στους Συντρόφους του Μωάμεθ· στο πέρασμα του χρόνου η έννοια της φατουά αναπτύχθηκε στις ισλαμικές κοινότητες υπό μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων για τη διάδοση της θρησκευτικής γνώσης. Με λίγα λόγια, οι μουσουλμάνοι πήγαιναν στον μουφτή για να ζητήσουν τη γνώμη του για ένα θέμα κι εκείνος άκουγε τα δεδομένα και έβγαζε μιαν απόφαση. Μερικές φορές, οι δικαστές έστελναν επιστολές για να ζητήσουν φατουά από εξέχοντες νομικούς σε άλλη πόλη ή ακόμη και σε άλλη χώρα, ενώ, αν το θέμα ήταν πολύ δύσκολο, έπαιρναν τη γνώμη πολλών μουφτήδων. Τα εγχειρίδια των μουφτήδων περιείχαν μια σειρά από κανονισμούς σχετικά με την τυπική μορφή μιας φατουά, όπως η αποφυγή κενού χώρου που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για μια ψευδή προσθήκη, καθώς και η ολοκλήρωση της φατουά με την έκφραση ’’allahu a’lam’' (ο Θεός ξέρει καλύτερα). Ο θεσμός έμοιαζε με το jus respondendi στο ρωμαϊκό δίκαιο και το responsa στο εβραϊκό. Αλλά υπήρχαν αρκετές διαφορές μεταξύ των χωρών: για παράδειγμα, στη μουσουλμανική Ισπανία οι δικαστές ήταν υποχρεωμένοι να ζητούν τη γνώμη του μουφτή αλλιώς η δικαστική απόφαση θεωρούνταν άκυρη.
Μερικές φορές οι μουφτήδες ασκούσαν επιρροή ανεξάρτητα από τον ηγεμόνα. Στο Μαρόκο και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σουλτάνοι εκθρονίστηκαν μετά από φατουά που εξέδωσαν ισχυροί νομικοί. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στον Οθωμανό σουλτάνο Μουράτ Ε': καθώς ήταν τρελός για δέσιμο εκδόθηκε φατουά εναντίον του. Οι δημόσιες φατουά χρησιμοποιήθηκαν επίσης για να αμφισβητήσουν δογματικά ζητήματα, και σε ορισμένες περιπτώσεις για να διακηρύξουν ότι ορισμένες ομάδες ή άτομα που δήλωναν ότι ήταν μουσουλμάνοι έπρεπε να αποκλειστούν ως άπιστοι, άρα αποστάτες (τακφίρ) από την ισλαμική κοινότητα. (Σημειώνω ότι ο τακφίρ ως αφορισμός δεν απαντά ούτε στο Κοράνι, ούτε στα χαντίθ). Στις αρχές της δυτικής αποικιοκρατίας, εκδόθηκαν, όπως προανέφερα, αρκετές φατουά βασισμένες στην κλασική νομική διάκριση μεταξύ εδαφών υπό ισλαμική κυριαρχία (dar al-Islam) και εδαφών πολέμου (dar al-harb) ή απιστίας (dar al-kufr). Αυτές οι φατουά χαρακτήριζαν τις χώρες υπό ευρωπαϊκή κυριαρχία ―την Ινδία, τη Δυτική Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο― ως εδάφη πολέμου ή απίστων (καφίρ) και επικαλούνταν τη νομική θεωρία που υποχρεώνει τους μουσουλμάνους είτε να διεξάγουν πόλεμο εναντίον των ηγεμόνων αυτών των εδαφών, είτε να μεταναστεύσουν. Για παράδειγμα, μια φατουά του 1891 στο Ιράν απαγόρευε το κάπνισμα όσο ίσχυε το βρετανικό μονοπώλιο καπνού.
Μετά την ανεξαρτησία, τα περισσότερα μουσουλμανικά κράτη ίδρυσαν εθνικές οργανώσεις με αποστολή την έκδοση φατουά, ενώ αναπτύχθηκε η «ανεξάρτητη» ανάγνωση του Κορανίου με αποτέλεσμα τις φατουά μαχητών εξτρεμιστών που ερμήνευαν το Κοράνι και τα χαντίθ ως ενθάρρυνση βομβιστικών επιθέσεων αυτοκτονίας, δολοφονίες αμάχων και πόλεμο εναντίον των απίστων. Υπήρξαν και φατουά που υποστήριζαν την ισότητα των φύλων και το τραπεζικό επιτόκιο, αρχές που αντιτίθενται στην κλασική ισλαμική νομολογία. Στη σύγχρονη εποχή εκδόθηκαν φατουά για μποϊκοτάζ «σιωνιστικών» και αμερικανικών προϊόντων, ενώ διακηρύξεις εναντίον ατόμων, όπως μια σειρά εντάλματα θανάτου πρώην μουσουλμάνων («αποστατών», αφορισμένων κτλ), θεωρήθηκαν εσφαλμένα «φατουά». Με την αυστηρή έννοια του όρου φατουά δεν θεωρείται η απόφαση που παίρνει π.χ. ένας μαχητής σαν τον Οσάμα Μπιν Λάντεν ο οποίος το 1998 κήρυξε «τζιχάντ κατά των Εβραίων και των Σταυροφόρων» καλώντας τους μουσουλμάνους να δολοφονούν Αμερικανούς αμάχους. Σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, ο Μπιν Λάντεν δεν είχε τα προσόντα ούτε να εκδώσει φατουά, ούτε να κηρύξει τζιχάντ. Η φατουά είναι τόσο κανονιστική, τόσο κοντά στις «γραφές», ώστε μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, μια ομάδα μουσουλμάνων νομικών στη Μέση Ανατολή εξέδωσε φατουά η οποία επέτρεπε στους μουσουλμάνους που υπηρετούσαν στον αμερικανικό στρατό να συμμετέχουν σε στρατιωτική δράση κατά των μουσουλμανικών χωρών: αυτή η φατουά ήταν απάντηση σε σχετικό ερώτημα ενός μουσουλμάνου ιερέα του αμερικανικού στρατού. Καθώς το 1/3 των μουσουλμάνων ζει στη Δύση, πολλές φατουά είναι απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με την ένταξη στον δυτικό τρόπο ζωής: μερικές είναι, ας πούμε, «προοδευτικές», άλλες φαίνονται προοδευτικές αλλά έχουν στόχο την ενίσχυση της μουσουλμανικής παρουσίας στις δυτικές χώρες με σκοπό την εξαίρεση από το νομικό τους σύστημα και την επιβολή της Σαρία.
Όπως είναι φυσικό, τις τελευταίες δεκαετίες οι φατουά δημοσιεύονται στο Διαδίκτυο: π.χ. το IslamOnline δημοσιεύει ένα αρχείο φατουά ανάμεσα στις οποίες είναι απαντήσεις για το αν το Κοράνι επιτρέπει την εξερεύνηση του διαστήματος, για το αν μπορεί κάποιος να πίνει κάπου κάπου μια μπιρίτσα ή για το πώς βλέπει το Ισλάμ τις επεμβάσεις αλλαγής φύλου, την άμβλωση σε περίπτωση θανατηφόρων εμβρυϊκών ανωμαλιών ή τη συνύπαρξη ανδρών και γυναικών στους χώρους εργασίας. Έχουν ενδιαφέρον οι αποκλίσεις μεταξύ των φατουά: στον Πόλεμο του Κόλπου στη δεκαετία του 1990, μουφτήδες σε ορισμένες χώρες εξέδωσαν φατουά υπέρ της συνεργασίας με τον συνασπισμό υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, ενώ μουφτήδες από άλλες χώρες ενέκριναν το κάλεσμα του Ιράκ για τζιχάντ εναντίον των ΗΠΑ και των συνεργατών τους. Στο μεταξύ, στον ιδιωτικό χώρο, ορισμένοι μουφτήδες μοιάζουν με κοινωνικούς λειτουργούς, δίνοντας συμβουλές για διάφορα προσωπικά προβλήματα και απαντήσεις σε ερωτήματα: επιτρέπεται το κάπνισμα; Επιτρέπεται ο χορός και το τραγούδι; Μπορώ να κάνω άσεμνες χειρονομίες στη Σάρα Πέιλιν; Μπορώ να βλέπω σαπουνόπερες στην τηλεόραση; Μπορώ να εύχομαι «Καλά Χριστούγεννα» στους χριστιανούς γείτονές μου; Επιτρέπεται το κυνήγι της μπεκάτσας;
Πολλές φατουά είναι υπεύθυνες για την καθυστέρηση στον μουσουλμανικό κόσμο. Η φατουά του Σελίμ Α' η οποία απειλούσε με θάνατο όποιον «χρησιμοποιούσε το τυπογραφείο», δηλαδή τύπωνε ή διάβαζε βιβλία, ήταν μια από τις αιτίες της στασιμότητας της γνώσης, των εφευρέσεων και των ανακαλύψεων στον μουσουλμανικό κόσμο, σε μια εποχή όπου στην Ευρώπη εκτυλισσόταν η Αναγέννηση. Επίσης, πολλά από τα μεγάλα γεγονότα στη μουσουλμανική Ανατολή έχουν πυροδοτηθεί από φατουά: με φατουά μπήκε στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο η Τουρκία, με φατουά οι φανατικοί μουσουλμάνοι επιτέθηκαν στους κεμαλιστές, με φατουά ο Χομεϊνί απαγόρευσε τα πυρηνικά όπλα (αλλά ο Αλί Χαμενεΐ δεν την ακολουθεί), με φατουά μετριοπαθείς μουσουλμάνοι σε ολόκληρο τον κόσμο ―από τον Καναδά μέχρι την Ινδία― απαγόρευσαν οποιαδήποτε στήριξη «σε τρομοκρατικές ομάδες που συνθέτουν τους δικούς τους κανόνες αποδίδοντάς τους στο Ισλάμ.» Αλλά όπως συμβαίνει πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, οι προκαταλήψεις υπερβαίνουν τη λογική: το Συμβούλιο Ουλεμά της Ινδονησίας εξέδωσε φατουά που κήρυξε το εμβόλιο MMR (Ιλαρά, Παρωτίτιδα και Ερυθρά) ως χαράμ επειδή δήθεν περιέχει ίχνη χοιρινού και ανθρώπινων κυττάρων· οι ανώτατες θρησκευτικές αρχές του Σουδάν και της Μαυριτανίας εξέδωσαν φατουά κατά της εξομάλυνσης των σχέσεων με το Ισραήλ κάνοντας έκκληση για τζιχάντ, ενώ το Νοτιοαφρικανικό Μουσουλμανικό Δικαστικό Συμβούλιο (MJC) εξέδωσε φατουά κατά της ομοφυλοφιλίας.
Η κατάχρηση των φατουά είναι ένα από τα συμπτώματα της νοσηρότητας στο Ισλάμ: επικρατεί σύγχυση ως προς τη μόρφωση και την πιστοποίηση των ιμάμηδων, δηλαδή αυθαιρεσία γύρω από το ποιοι καθοδηγούν τους πιστούς και με ποιο θεολογικό υπόβαθρο· οι δε μεντρέσες όπου υποτίθεται ότι αναλύεται το Κοράνι, έχουν πέσει, εν πολλοίς, στα χέρια αναλφάβητων και ψυχοπαθών τζιχαντιστών.
14°
