Συμπληρώθηκαν 75 χρόνια από την ομιλία του Τζορτζ Μάρσαλ στις 5 Ιουνίου 1947 στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ που άνοιξε τον δρόμο για το ομώνυμο σχέδιο.
«Κύριοι, δεν είναι ανάγκη να σας πω ότι η διεθνής κατάσταση είναι πολύ σοβαρή». Ετσι άρχισε την ομιλία του ο στρατηγός Τζορτζ Μάρσαλ, υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης του προέδρου Χάρι Τρούμαν, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ την 5η Ιουνίου του 1947.
Ο ήρωας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου περιέγραψε τις αρχές του Σχεδίου Οικονομικής Βοήθειας, το οποίο έμελλε να λάβει το όνομά του και να μεταβάλει για πάντα τη μοίρα της κατερειπωμένης τότε Ευρώπης. 75 χρόνια αργότερα, το «Σχέδιο Μάρσαλ» έχει περάσει στην Ιστορία ως μια από τις μεγάλες επιτυχίες της αμερικανικής διπλωματίας, ενώ θεωρείται και πρότυπο αντιμετώπισης κοινωνικών και οικονομικών κρίσεων από τους αναλυτές, οι οποίοι δεν διστάζουν να το συνοψίσουν σε δύο λέξεις: «Βούτυρο και όπλα».
Μερικούς μήνες νωρίτερα στις 12 Μαρτίου 1947, ο πρόεδρος Τρούμαν ανακοινώνει στο Κογκρέσο αυτό που έμεινε γνωστό ως «Δόγμα Τρούμαν», μεσούντος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου. Πρόκειται για μια αποφασιστική προσπάθεια των ΗΠΑ να συγκρατήσουν χώρες που κινδύνευαν να μετατραπούν σε κομμουνιστικές χωρίς την εμπλοκή στρατιωτικών δυνάμεων από τις ΗΠΑ, απλά με τη μορφή δωρεάν οικονομικής βοήθειας για να βελτιώσουν τις ρημαγμένες υποδομές τους και να αναβιώσουν την οικονομική τους ευρωστία.
Τον Μάρτιο της προηγούμενης χρονιάς, στο Westminster College, στο Φούλτον του Μιζούρι, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ έκανε πρώτη φορά δημοσίως λόγο για «Σιδηρούν Παραπέτασμα» («από το Στετίνο στη Βαλτική ως την Τεργέστη στην Αδριατική») και για «σοβιετική σφαίρα» επιρροής. Ο παγετός του Ψυχρού Πολέμου απλωνόταν επάνω στην υφήλιο και, ως διορατικός πολιτικός, ο Τσόρτσιλ το είχε αντιληφθεί εγκαίρως.
«Η πολιτική μας δεν στρέφεται εναντίον ενός κράτους ή ενός δόγματος, αλλά εναντίον της πείνας, της φτώχειας, του δεσποτισμού και του χάους». Ο στρατηγός Μάρσαλ στη δημόσια ομιλία του ήταν προσεκτικός ώστε να μη φανεί ότι το σχέδιο οικονομικής βοήθειας στρεφόταν εμμέσως εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Άλλωστε η παροχή βοήθειας προσφέρθηκε επίσης (και αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα πτυχή της αμερικανικής πολιτικής) στη Μόσχα και στα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, τα οποία είχαν περιέλθει υπό την επιρροή της μόνο που ως όρος ετέθη να καταστούν οι οικονομίες τους «διαφανείς» στη Δύση.
Η καταστροφή της Γερμανίας και η αποφασιστική αποδυνάμωση της Γαλλίας και της Βρετανίας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο σήμαιναν ότι δεν υπήρχε δυνατότητα εξισορρόπησης της σοβιετικής στρατιωτικής υπεροχής εντός της Ευρώπης.
Η στρατηγική της «ανάσχεσης» (containment) που είχε εισηγηθεί ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζωρτζ Κένναν από τις αρχές του 1946 με το «Μακρύ Τηλεγράφημα» (Long Telegram) αποτέλεσε το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε η αμερικανική διπλωματία τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Ακρογωνιαίο λίθο των προτάσεων του Κένναν αποτελούσε η αντίληψη πως ο σοβιετικός κίνδυνος ήταν πρωτίστως πολιτικής φύσης και επομένως έπρεπε να αντιμετωπιστεί από τις ΗΠΑ -και κατ’ επέκταση από τον δυτικό κόσμο- κυρίως με πολιτικούς και οικονομικούς, όχι στρατιωτικούς, όρους. Το τηλεγράφημα δεν έγινε άμεσα αποδεκτό από τον Τρούμαν, ο οποίος θεωρούσε ότι ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την οικονομική του πολιτική και τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών που αυτή προέβλεπε. Παρ’ όλα αυτά δεν απέρριψε την έκθεση, αλλά ζήτησε την επανεξέταση των οικονομικών της προϋποθέσεων.
Υπό το πρίσμα αυτό, όταν η εξουθενωμένη Βρετανία διαμήνυσε στις ΗΠΑ στις 21 Φεβρουαρίου 1947 ότι σε 40 ημέρες θα αποσυρόταν από την Ελλάδα και την Τουρκία, δημιουργώντας ένα κενό ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο που θα μπορούσε να οδηγήσει σε σοβιετική επικυριαρχία στην περιοχή, η Ουάσινγκτον αναγκάστηκε να κινηθεί. Ουσιαστικά δηλαδή η Βρετανία περνούσε τη σκυτάλη στις ΗΠΑ, ζητώντας από αυτές να αναλάβουν το έργο της εξισορρόπησης της σοβιετικής ισχύος στην Ευρώπη. Μόλις συνειδητοποίησε η αμερικανική ηγεσία ότι μονάχα οι ΗΠΑ μπορούσαν να εξισορροπήσουν τη Σοβιετική Ενωση, η αντίδρασή της υπήρξε άμεση.
Ο άνθρακας είχε παγώσει στα ορυχεία και οι βρετανοί δημόσιοι υπάλληλοι εργάζονταν σε παγωμένα γραφεία, ενώ στο Λονδίνο η ηλεκτρική ενέργεια αρκούσε μόνο για λίγες ώρες ημερησίως. Στην ηπειρωτική Ευρώπη οι χιονοπτώσεις δεν είχαν προηγούμενο και οι γραμμές των τρένων είχαν αχρηστευθεί, νεκρώνοντας μεταφορές και συγκοινωνίες.
Photo by Universal History Archive/Getty Images
Τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 σημειώνεται σημαντική βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για τους περισσότερους Ευρωπαίους. Συνολικά το Σχέδιο Μάρσαλ έδωσε 13 δισ. δολάρια μεταξύ 1947 και 1951. Σε σημερινές τιμές το ποσό αντιστοιχεί σε 145 δισ. δολάρια (130 δισ. ευρώ). Τα 13 δισ. δολάρια δόθηκαν ως το 1951 με διαφορετικές μορφές. Κυρίως επωφελήθηκαν από το Σχέδιο Μάρσαλ η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία, οι οποίες έλαβαν το 49% της αμερικανικής βοήθειας (26% οι Βρετανοί και 23% οι Γάλλοι), επειδή είχαν καταστραφεί από τον πόλεμο.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι την εικοσιπενταετία μετά το 1948 η Ευρώπη γνώρισε τους υψηλότερους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης στην ιστορία της. Οι Γερμανοί έκαναν λόγο για «wirtschaftwunder», για ένα οικονομικό θαύμα που μεταμόρφωσε τους Ευρωπαίους «από πτωχούς συγγενείς σε εταίρους των Ηνωμένων Πολιτειών», όπως εύστοχα ειπώθηκε.
Photo by Universal History Archive/Getty Images
Η οικονομική ανάπτυξη και η θέσπιση του κράτους προνοίας έχουν ως αποτέλεσμα τη βελτίωση στους τομείς της στέγασης, της παιδείας, της υγειονομικής περίθαλψης και των κοινωνικών υπηρεσιών. Στη Δυτική Ευρώπη, ο δημόσιος σχεδιασμός συνοδεύεται από την ανασυγκρότηση του ιδιωτικού τομέα. Στη σφαίρα επιρροής του κομμουνισμού, οι κατευθυνόμενες από το κράτος οικονομίες κεντρικού σχεδιασμού ελέγχουν όλους τους εθνικούς πόρους, παρεμβαίνοντας κατά το δοκούν στην καθημερινή ζωή των πολιτών.
«ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ αγορές, μεγάλες αγορές, για να πουλήσουμε τα προϊόντα μας». Η παρατήρηση αυτή του αμερικανού υφυπουργού Οικονομικών Γουίλιαμ Κλέιτον υποδεικνύει ότι, κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του ’40, οι ΗΠΑ είχαν ανάγκη το Σχέδιο Μάρσαλ τουλάχιστον τόσο όσο και η Ευρώπη. Οι Αμερικανοί παραδέχονται σήμερα ότι το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής βοήθειας (γύρω στα 100 δισ. δολάρια σημερινής ισοτιμίας) επέστρεψε στην Αμερική, από την οποία εισήγαγαν οι Ευρωπαίοι τα αγαθά και τις υπηρεσίες που αξιοποιήθηκαν για την ανοικοδόμηση των κρατών τους.
Η παροχή εκατοντάδων εκατομμυρίων δολαρίων από τις ΗΠΑ προς την Ελλάδα στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ αποσκοπούσε στην ανοικοδόμηση της χώρας και τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής γεωργίας και βιομηχανίας. Η Ελλάδα πήρε συνολικά 366 εκατ. δολάρια την περίοδο 1948-1951. Το Σχέδιο Μάρσαλ έβγαλε την Ελλάδα από την εξαθλίωση και έθεσε τα θεμέλια για μια ταχεία οικονομική ανάπτυξη που επέτρεψε στη χώρα να ενσωματωθεί στην ενιαία Ευρώπη.
To πρώτο κύμα επενδύσεων αφορούσε αποκατάσταση των τηλεπικοινωνιών, δημιουργία ενιαίου συστήματος παραγωγής και παροχής ηλεκτρικής ενέργειας που θα προερχόταν από ελληνικές πηγές, δίκτυο μεταφορών μέσω σιδηροδρόμων, οδικών αρτηριών, γεφυρών, λιμανιών.
Το δεύτερο κύμα επενδύσεων αφορούσε τη γεωργία. Στόχος ήταν η αλματώδης αύξηση της οικονομικής πίτας, όχι απλά η αναδιανομή της. Δεν υπήρχε ούτε ένας τομέας της ελληνικής οικονομίας που να μην επηρεάσθηκε από το Σχέδιο Μάρσαλ. Ακόμη και ο φορολογικός κώδικας έπρεπε να γίνει λιγότερο άδικος. Μεγάλη μάχη, που ήταν επιτυχής, δόθηκε στον τομέα της υγείας. Εξαλείφθηκε η ελονοσία, σημειώθηκε δραστική μείωση των περιστατικών φυματίωσης, πνευμονίας και τύφου.
Θα γνώριζαβ η Ευρώπη και η Ελλάδα τη σημερινή τους ευμάρεια χωρίς το Σχέδιο Μάρσαλ; Οι γνώμες διίστανται. Σύμφωνα με μεταγενέστερες αναλύσεις το Σχέδιο Μάρσαλ απέδωσε λιγότερο από το αναμενόμενο, ωστόσο αυτό δεν οφείλεται στη σπατάλη των πόρων του δια ίδιον όφελος, αλλά σε αντικειμενικούς, εξωγενείς και ενδογενείς, παράγοντες. Τα επιτεύγματά του ήταν σημαντικά, με μεγαλύτερο ίσως τη σταθεροποίηση της οικονομίας που έθεσε τα θεμέλια για τη νομισματική μεταρρύθμιση του 1953.
Ίσως τα παραπάνω είναι χρήσιμα στις νεότερες γενιές ώστε να θυμούνται ότι το άγαλμα του Χάρι Τρούμαν, που τοποθετήθηκε το 1963 στη συμβολή των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου και Βασιλέως Γεωργίου στην Αθήνα, δεν χρησιμεύει ως αλεξικέραυνο του θυμού, αλλά ως υπενθύμιση του τι θα είχε γίνει αν...
11°
