Τι κάνει ο Ερντογάν στην Αφρική

Τον περασμένο Φεβρουάριο ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έκανε μια μίνι περιοδεία στην Αφρική: ήταν η δεύτερη μέσα σε τέσσερις μήνες. Ο Τούρκος πρόεδρος επισκέφτηκε τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (ΛΔΚ) και τη Σενεγάλη. Μέχρι στιγμής, ο Πρόεδρος Ερντογάν έχει επισκεφθεί περισσότερες από 30 αφρικανικές χώρες, χωρίς να υπολογίζονται οι επαναλήψεις. Τον Οκτώβριο του 2021 είχε ταξιδέψει στην Αγκόλα, στη Νιγηρία και στο Τόγκο. Δύο μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο, φιλοξένησε στην Κωνσταντινούπολη την Τρίτη Σύνοδο Κορυφής Σύμπραξης Τουρκίας-Αφρικής, στην οποία συμμετείχαν 16 αρχηγοί αφρικανικών κρατών.

Στην πρόσφατη επίσκεψη του Τούρκου προέδρου στην Κινσάσα, πρωτεύουσα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, Τούρκοι και Κονγκολέζοι αξιωματούχοι υπέγραψαν συμφωνία για οικονομική βοήθεια και συνεργασία για την άμυνα. Όσον αφορά τη Σενεγάλη, ήταν η πέμπτη επίσκεψη του Τούρκου πρόεδρου: αυτή τη φορά παρευρέθηκε στην τελετή έναρξης του Ολυμπιακού Σταδίου της Ντακάρ, το οποίο κατασκεύασε τουρκική εταιρεία, όπως και την καινούργια πρεσβεία της Τουρκίας − πράγμα φυσικό καθώς το διμερές εμπόριο μεταξύ Τουρκίας και Σενεγάλης έχει φτάσει τα 380 εκατομμύρια δολάρια ετησίως. Ο Ερντογάν είχε προγραμματίσει να επισκεφθεί και τη Γουινέα Μπισάου, αλλά η επίσκεψη αναβλήθηκε λόγω του πολέμου στην Ουκρανία και των πρωτοβουλιών που αποφάσισε να πάρει ο Τούρκος πρόεδρος.

Από το 2021, η Τουρκία λειτουργεί 43 πρεσβείες σε όλη την Αφρική −ενώ το 2002 είχε μόνο 12− και σχεδιάζει να ανοίξει νέα διπλωματική υπηρεσία στο Μπισάου. Αν και τον Φεβρουάριο δεν υπογράφτηκαν ρηξικέλευθες συμφωνίες η Άγκυρα επεκτείνει τη γεωπολιτική της παρουσία, ψαρεύει συμμάχους, αυξάνει το εμπόριο και τις επενδύσεις, ενώ παραλλήλως ενθαρρύνει και συσπειρώνει τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς − οι οποίοι αυξάνονται και πληθύνονται. Ο στόχος της είναι να διπλασιάσει τον όγκο του διμερούς εμπορίου της με την Αφρική από τα 25,3 δισεκατομμύρια δολάρια του περασμένου έτους σε 50 δισεκατομμύρια δολάρια και με ορίζοντα τα 75 δισεκατομμύρια. Προς το παρόν, εξάγει στις αφρικανικές χώρες αμυντικό εξοπλισμό −οι πωλήσεις της αυξήθηκαν από 41 εκατομμύρια δολάρια το 2020 σε 328 εκατομμύρια το 2021− με την Αιθιοπία να γίνεται ένας από τους καλύτερους πελάτες της εξαιτίας της χρόνιας σύγκρουσης με τους αντάρτες Tigray. Η πώληση όπλων δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη διότι σημαίνει ότι η Τουρκία αποκτά, εκτός από οικονομικά συμφέροντα, στρατηγικά, κι ότι η τουρκική αμυντική τεχνολογία θα μπορούσε να αλλάξει το παιχνίδι. Για τουρκικά όπλα ενδιαφέρεται και η Νιγηρία −ιδιαίτερα για τα συστήματα Bayraktar TB2− αλλά φαίνεται ότι ο Ερντογάν πουλάει επίσης εμβόλια COVID-19.

Η Τουρκία διοργανώνει όλο και συχνότερα συνόδους κορυφής, καθώς συμπεριφέρεται ως περιφερειακή δύναμη με παγκόσμιες φιλοδοξίες. Υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που την ωφελούν: ένας είναι η αναχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων από το Μάλι∙ ένας άλλος είναι η μείωση των κοινών στρατιωτικών ασκήσεων Flintlock μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και εταίρων αφρικανικών εθνών, οι πιο πρόσφατες από τις οποίες έγιναν τον περασμένο Φεβρουάριο στην Ακτή του Ελεφαντοστού. Αλλά, στην πραγματικότητα, η Ουάσιγκτον εστιάζει σε απειλές όπως η Κίνα και η Ρωσία∙ δεν ενδιαφέρεται για την Αφρική. Καθώς οι σχέσεις μεταξύ ορισμένων μουσουλμανικών αφρικανικών εθνών με τις Ηνωμένες Πολιτείες, τα ευρωπαϊκά κράτη, ακόμα και την Κίνα επιδεινώνονται, δημιουργείται γεωπολιτικός χώρος για την Τουρκία − μαζί με τις ανεκμετάλλευτες πηγές πλούτου τις οποίες εποφθαλμιά κυρίως η Κίνα και λιγότερο οι άλλες ανεπτυγμένες χώρες.

Πολλές περιοχές στην Αφρική είναι εστίες ανάφλεξης: εξεγέρσεις φυλών, ισλαμική τρομοκρατία, αποσχιστικά κινήματα∙ όλα αυτά υπερβαίνουν τη λογική των Δυτικών που συχνά δεν ξέρουν ποια πλευρά να στηρίξουν. Στο μεταξύ, οι πλουσιότερες ισλαμικές χώρες, με τις οποίες η Τουρκία προσπαθεί να συσπειρωθεί, στρέφονται επίσης στην Αφρική. Το Κατάρ έχει γίνει η πύλη της Τουρκίας στο Κέρας της Αφρικής: η Άγκυρα και η Ντόχα συνεργάζονται στη Σομαλία την οποία προσέλκυσαν στο δικό τους μπλοκ όταν διέκοψε τους δεσμούς της με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Τον Σεπτέμβριο του 2017, άνοιξε τουρκική στρατιωτική βάση στο Μογκαντίσου −η μεγαλύτερη τέτοια εγκατάσταση εκτός των συνόρων− ακολουθώντας τα βήματα των ανθρωπιστικών και αναπτυξιακών πρωτοβουλιών από κρατικούς θεσμούς. Το 2017, ο Ερντογάν και ο Σουδανός πρόεδρος Omar al-Bashir υπέγραψαν σύμβαση μίσθωσης 99 ετών για το νησί Σουακίν στην Ερυθρά Θάλασσα. Οι οικονομικές και πολιτικές σχέσεις με την περιοχή είχαν απογειωθεί ήδη από τη δεκαετία του 2000 με γκιουλενικά σχολεία και επιχειρήσεις. Στη συνέχεια, επενέβη το κράτος, το οποίο στο μεταξύ είχε ξεφορτωθεί τους γκιουλενιστές: μέχρι το 2018, η Turkish Airlines πετούσε σε 52 προορισμούς σε 33 αφρικανικές χώρες, ενώ συχρόνως, από τη Σενεγάλη μέχρι τη Νότια Αφρική κι από τη Μαδαγασκάρη μέχρι τον Νίγηρα και την Αγκόλα, έκλεισαν τα σχολεία που συνδέονταν με το κίνημα του Γκιουλέν. Η Τουρκία απολάμβανε θερμής υποδοχής σε όλη την ήπειρο, με την οποία μοιραζόταν ελάχιστη ή καθόλου ιστορία αποικιών ή ιμπεριαλισμού − πράγμα που εκμεταλλεύτηκε κραδαίνοντας τη μη δυτική ταυτότητα της Τουρκίας. Σε ταξίδι του στη Ζάμπια, ο Τούρκος πρόεδρος δήλωσε ότι η χώρα του «δεν θα πήγαινε στην Αφρική για να πάρει τον χρυσό και τους φυσικούς πόρους της, όπως έκαναν οι Δυτικοί στο παρελθόν», αλλά για να επιδιώξει μια «στιβαρή και βιώσιμη εταιρική σχέση βασισμένη σε αμοιβαία οφέλη». Οι προσπάθειές του είχαν επιτυχία. Οι ηγέτες της Γουινέας-Μπισάου, της Γουινέας, της Ισημερινής Γουινέας, της Ζάμπιας, της Σομαλίας, του Σουδάν και της Μαυριτανίας παρευρέθηκαν στην ορκωμοσία του Τούρκου προέδρου τον Ιούλιο του 2018. Αν και για οποιαδήποτε από αυτές τις χώρες, με πιθανή εξαίρεση τη Σομαλία, η Τουρκία δεν είναι προς το παρόν κορυφαίος εταίρος στην ασφάλεια και στην οικονομία, ανταποκρίθηκαν θετικά στην ανάδυσή της στην περιφερειακή πολιτική.

Το γενικό σύνθημα της εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν απέναντι στις χώρες του Τρίτου Κόσμου γενικά είναι ότι η Τουρκία θέλει να είναι «φίλη με όλους» − ένα σύνθημα που συνοδεύεται από την προτροπή να μην εμπιστεύονται τη Δύση η οποία, όπως έχει καταδείξει η ιστορία, η παλιά και η νεότερη, είναι αλαζονική, συμφεροντολόγα και αναξιόπιστη.