Ποιες είναι οι αμερικανικές «κυρώσεις»;

Αν και οι ΗΠΑ είχαν ήδη σκεφτεί τον οικονομικό αποκλεισμό χωρών για λόγους εθνικού συμφέροντος ή εθνικής ασφαλείας από το 1807, ήταν ο πρόεδρος Woodrow Wilson που προώθησε τέτοιες κυρώσεις κατά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο ως μέθοδο για την επιβολή της ειρήνης από την Κοινωνία των Εθνών. Στη συνέχεια, το 1940, οι Ηνωμένες Πολιτείες συμμετείχαν σε κυρώσεις κατά της Ιαπωνίας, ενώ στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου επέβαλαν σειρά οικονομικών κυρώσεων, μεταξύ των οποίων στη Νότια Αφρική εξαιτίας του απαρτχάιντ του 1986. Πιο πρόσφατα κυρώσεις επιβλήθηκαν σε χώρες τις οποίες η κυβέρνηση των ΗΠΑ χαρακτήριζε «χορηγούς της ισλαμικής τρομοκρατίας».

Από το 1998 οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν επιβάλει οικονομικές κυρώσεις σε περισσότερες από 20 χώρες, οι οποίες ωστόσο δεν φαίνεται να άλλαξαν τη συμπεριφορά των τιμωρημένων. Οι κυρώσεις περιλαμβάνουν συνήθως την απαγόρευση εξαγωγής όπλων, τον έλεγχο στις εξαγωγές τεχνολογίας διπλής χρήσης (που μπορεί δηλαδή να εφαρμοστεί για ειρηνικούς και για πολεμικούς σκοπούς), την περικοπή της οικονομικής βοήθειας και μια δέσμη οικονομικών περιορισμών. Ανάμεσα στους τελευταίους είναι η απαγόρευση δανειοληψίας από την Παγκόσμια Τράπεζα και άλλα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, καθώς και η απόσυρση Αμερικανών επενδυτών, κυρίως εκείνων που σχετίζονται με τον κρατικό μηχανισμό ―π.χ. με το αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας.

Στη Βόρεια Κορέα έχουν επιβληθεί κυρώσεις από το 1950 οι οποίες δικαιολογούνται από ακραίες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το πυρηνικό της πρόγραμμα. Η Βόρεια Κορέα και οι ΗΠΑ δεν έχουν διπλωματικές σχέσεις. Από το 1961 έχουν επιβληθεί κυρώσεις στην Κούβα λόγω της κομμουνιστικής κυβέρνησης, αλλά από το 1992, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ τις επικρίνει για τις οικονομικές επιπτώσεις που έχει στους Κουβανούς πολίτες το συνεχιζόμενο εμπάργκο στα κουβανικά προϊόντα. Στο Ιράν, ισχύει οικονομικό εμπάργκο σε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες που ξεκίνησε το 1979 ως απάντηση στην εισβολή Ιρανών ισλαμιστών στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τεχεράνη. Σ’ εκείνη την κρίση των ομήρων ενεπλάκησαν δεκάδες Αμερικανοί διπλωμάτες. Αν και οι κυρώσεις ήρθησαν το 1981, επιβλήθηκαν ξανά το 1987 και επεκτάθηκαν γρήγορα στα τέλη της δεκαετίας του 2010 λόγω του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος και της κακής επίδοσης του Ιράν στα ανθρώπινα δικαιώματα. Το Ιράν και οι ΗΠΑ δεν έχουν διπλωματικές σχέσεις. Το Ιράν αναφέρεται ως κράτος χορηγός της τρομοκρατίας. Ομοίως, στη Συρία, έχουν επιβληθεί κυρώσεις από το 1986, ενώ το 2012 οι ΗΠΑ διέκοψαν τις διπλωματικές τους σχέσεις λόγω του εμφυλίου πολέμου.

Για τη Βενεζουέλα, οι λόγοι που αναφέρονται για τις κυρώσεις εναντίον της περιλαμβάνουν το κακό ιστορικό της στα ανθρώπινα δικαιώματα, τις σχέσεις της με το παράνομο εμπόριο ναρκωτικών, την εκτετατεμένη κρατική διαφθορά και την εκλογική νοθεία. Από το 2019, η Βενεζουέλα και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έχουν διπλωματικές σχέσεις με την κυβέρνηση του Νικολά Μαδούρο. Κυρώσεις έχουν επιβληθεί επίσης στο Μπαγκλαντές λόγω της συνεργασίας της ελίτ με παραστρατιωτικές συμμορίες και της κακής κατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και στη Λευκορωσία όπου η κυβέρνηση του Αλεξάντερ Λουκασένκο θεωρείται αποτέλεσμα εκλογικής νοθείας.

Τα δύο τρίτα των 104 κυρώσεων που επιβλήθηκαν παγκοσμίως από το 1945 έως το 1990, ήταν μονομερείς ενέργειες των ΗΠΑ χωρίς τη συμμετοχή άλλων χωρών. Το πρόβλημα είναι ότι οι κυρώσεις έχουν αποκλείσει τις αμερικανικές εταιρείες από οικονομικές ευκαιρίες και έχουν βλάψει τους φτωχότερους ανθρώπους στις χώρες που υπόκεινται σε κυρώσεις. Αν και έγιναν το κυρίαρχο εργαλείο των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων δυτικών χωρών στη μεταψυχροπολεμική εποχή ―θεωρούνται χρήσιμες όταν η διπλωματία δεν επαρκεί αλλά η βία είναι υπερβολικά δαπανηρή― τελικά κοστίζουν στους εξαγωγείς των ΗΠΑ δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως με πολύ χλομά αποτελέσματα στο κράτος δικαίου. Η Νότια Αφρική αναφέρεται συχνά ως επιτυχημένο παράδειγμα κυρώσεων, αλλά βεβαίως οι κυρώσεις δεν ήταν ο μόνος λόγος για την κατάρρευση του απαρτχάιντ. Ούτε η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης οφειλόταν σε κυρώσεις. Υπάρχουν κι άλλα προβλήματα που συνδέονται με τις αμερικανικές κυρώσεις και αφορούν τις σχέσεις των ΗΠΑ με την Ευρώπη.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη συμφωνούν σε μεγάλο βαθμό για την «ουσία» των κυρώσεων, αλλά διαφωνούσαν, τουλάχιστον μέχρι την τελευταία περίσταση των κυρώσεων εναντίον της Ρωσίας, για την εφαρμογή τους. Το κύριο ζήτημα είναι οι δευτερεύουσες κυρώσεις των ΗΠΑ, γνωστές και ως εξωεδαφικές, οι οποίες απαγορεύουν οποιαδήποτε συναλλαγή σε δολάρια και αποτρέπουν το εμπόριο με χώρα, άτομα ή οργανισμούς υπό το καθεστώς κυρώσεων. Οι πρωτογενείς κυρώσεις, από την άλλη πλευρά, περιορίζουν τις αμερικανικές εταιρείες, τους θεσμούς και τους πολίτες από το να συναλλάσσονται με τη χώρα ή τις οντότητες που υπόκεινται σε κυρώσεις. Ως εκ τούτου, οι δευτερεύουσες κυρώσεις, συχνά διχάζουν τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη επειδή οι ΗΠΑ αναμειγνύονται στις υποθέσεις και στα συμφέροντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στην αρχαιότητα, όταν ένας στρατός δεν μπορούσε να κατακτήσει μια πόλη που περιβαλλόταν από αμυντικά τείχη, θα πολιορκούσε την πόλη για να αποτρέψει τις απαραίτητες προμήθειες για τους ανθρώπους που ζούσαν εκεί. Αυτή η στρατηγική δεν έχει αλλάξει πολύ από τότε. Η αλλαγή καθεστώτος είναι ο πιο συνηθισμένος στόχος των οικονομικών κυρώσεων, αντιπροσωπεύοντας το 40% των περιπτώσεων επιβολής τους. Ο στόχος όμως δεν επιτυγχάνεται: το παράδειγμα της Κούβας είναι χαρακτηριστικό. Ο οικονομικός αποκλεισμός δεν είχε την παραμικρή επίδραση στον τρόπο διακυβέρνησης του Φιντέλ Κάστρο, ο οποίος χρησιμοποίησε τις κυρώσεις για να δικαιολογήσει την αποτυχία της οικονομικής του πολιτικής και να κερδίσει τη συμπόνια της διεθνούς κοινότητας. Την οποία κέρδισε. Πράγματι, οι κυρώσεις έχουν βλάψει τις αμερικανικές επιχειρήσεις και τον κουβανικό λαό, έχουν ενισχύει τον αντιαμερικανισμό και γενικά έχουν κάνει μια τρύπα στο νερό.

Οι κυρώσεις στη Μέση Ανατολή ήταν εξίσου αναποτελεσματικές. Εκτός του ότι κι εκεί οξύνθηκε το αντιδυτικό αίσθημα, οι κυρώσεις επιδείνωσαν τη χρόνια αστάθεια της περιοχής, η οποία με τη σειρά της, απειλεί την ασφάλεια της Ευρώπης. Χώρες όπως το Ιράν και το Ιράκ ―ιδιαίτερα το Ιράκ που δέχτηκε επιπλέον εισβολή― κάθε άλλο παρά κινήθηκαν στην επιθυμητή κατεύθυνση. Πολλοί Αμερικανοί αναλυτές από τον χώρο της αριστεράς υποστηρίζουν ότι στο Ιράκ «δέκα χρόνια κυρώσεων σκότωσαν περισσότερους ανθρώπους από όσους σκότωσε σε όλη του τη ζωή ο Σαντάμ Χουσεΐν». Υπάρχει ωστόσο το επιχείρημα που λέει ότι το καθεστώς κυρώσεων ήταν λάθος του Σαντάμ, λόγω της άρνησής του να συμμορφωθεί με τα ψηφίσματα του ΟΗΕ και λόγω της διεφθαρμένης εξουσίας του ―τίθεται το ερώτημα: έπρεπε να τιμωρήσουμε τον Σαντάμ για τα εγκλήματά του συντρίβοντας τα θύματά του, τους Ιρακινούς; Πράγματι, οι επιπτώσεις των κυρώσεων στον πληθυσμό του Ιράκ έχουν αμφισβητηθεί: ο αριθμός των 500.000 θανάτων παιδιών που αναφέρονταν ευρέως για μεγάλο χρονικό διάστημα, αποδείχτηκε ψεύτικος· τρεις εκτενείς έρευνες που πραγματοποιήθηκαν από το 2003 διαπίστωσαν όλες ότι το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας την περίοδο 1995-2000 ήταν περίπου 40 ανά 1.000, δηλαδή ότι δεν σημειώθηκε αύξηση της παιδικής θνησιμότητας μετά την επιβολή κυρώσεων στο Ιράκ.

Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι οι στενές εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις με αυταρχικές χώρες βελτιώνουν το καθεστώς τους; ίσως. Η Κίνα θεωρείται καλό παράδειγμα για το πώς η οικονομική αλληλεπίδραση μπορεί να βοηθήσει μια χώρα να αλλάξει αργά αλλά σταθερά προς το καλύτερο. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, η Κίνα έχει γίνει ένας από τους μεγαλύτερους εμπορικούς εταίρους των ΗΠΑ και ο δεύτερος μεγαλύτερος αποδέκτης άμεσων ξένων επενδύσεων στον κόσμο μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η μεταρρύθμιση της εγχώριας αγοράς της Κίνας και το αυξανόμενο άνοιγμα στον υπόλοιπο κόσμο οδήγησαν σε ταχεία ανάπτυξη, άνοδο του βιοτικού επιπέδου και πιθανότατα μεγαλύτερο περιθώριο ανεξαρτησίας για τους πολίτες. Το μερίδιο της βιομηχανίας που ελέγχεται από την κυβέρνηση έχει μειωθεί από σχεδόν 100% πριν από δύο δεκαετίες σε λιγότερο από 50% σήμερα. Η προσωπική ιδιοκτησία κατοικιών και επιχειρήσεων αυξάνεται σιγά-σιγά. Η διεθνής οικονομική δέσμευση της Κίνας βοήθησε επίσης να ανοίξει η πόρτα σε έναν αυξανόμενο αριθμό οργανώσεων με αποστολή την προώθηση της θρησκευτικής και πολιτικής ελευθερίας. Αν και προς το παρόν η οικονομική φιλελευθεροποίηση δεν δείχνει ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών, είναι δύσκολο να φανταστούμε σήμερα μια σφαγή τύπου πλατείας Τιενανμέν όπως το 1989.

Φτάνουμε στις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας οι οποίες διαφέρουν από τις υπόλοιπες οι οποίες θεωρούνται γενικά αποτυχημένες. Οι σημερινές κυρώσεις επιβάλλονται για πολύ συγκεκριμένο σκοπό - την ήττα της Ρωσίας στον πόλεμο με την Ουκρανία. Το ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα τις χρησιμοποιήσει για να δικαιολογήσει την οικονομική επιβράδυνση είναι σίγουρο· είναι όμως λιγότερο σίγουρο το ότι θα προκαλέσει τη διεθνή συμπάθεια όπως έκανε κάποτε ο Κάστρο.