Γιατί τόσοι αναλυτές παρεξήγησαν τον Πούτιν

Mια ανάλυση της επιθετικότητας της Ρωσίας προς την Ουκρανία -η οποία είχε ευρεία απήχηση το 2015-συμπέραινε ότι φταίει ο επεκτατισμός του ΝΑΤΟ στην περιοχή· ότι η Ρωσία απλώς υπερασπίζεται τον εαυτό της μπροστά στον κίνδυνο του να περικυκλωθεί από τη δυτική δύναμη. Όμως, αν δώσουμε προσοχή σε όσα έλεγε ο Πούτιν προκύπτει μια πολύ διαφορετική εξήγηση. Ο Πούτιν πιστεύει το πεπρωμένο του είναι να επαναφέρει τη Ρωσία στην παλιά της αίγλη, γράφει ο Στάθης Καλύβας.

Σε μια διάλεξη που είχε ευρεία δημοσιότητα το 2015 (πάνω από δέκα εκατομμύρια προβολές), ο John J. Mearsheimer, σεβαστός καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και ίσως ο πιο γνωστός εκφραστής της λεγόμενης ρεαλιστικής σχολής σκέψης, εξηγούσε την κρίση που είχε ξεσπάσει στην Ουκρανία τον προηγούμενο χρόνο. Ουσιαστικά, κατηγορούσε για την επιθετικότητα της Ρωσίας το 2014 τον επεκτατισμό των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ, μια αχρείαστη πρόκληση εναντίον της Ρωσίας. Ήταν φυσικό για τη Ρωσία να αντιδράσει με τον τρόπο που αντέδρασε, και η Δύση είχε ευθύνη διότι έδωσε προτεραιότητα σε αυτό που ο Mearsheimer περιγράφει ως επιπόλαιες ιδέες του «21ου αιώνα» έναντι των πιο στέρεων ιδεών «του 19ου αιώνα» που είναι και οι δικές του. Όσο για τους Ουκρανούς, είναι άτυχοι. Στον σκληρό κόσμο της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, δεν μπορείς να επιδιώκεις ενσωμάτωση στη Δύση αν συμβαίνει να βρίσκεσαι στο κατώφλι της Ρωσίας. «Οι δυνατοί κάνουν ό,τι μπορούν και οι αδύναμοι υπομένουν ό,τι αναγκάζονται να υπομένουν», όπως έγραφε ο Θουκυδίδης για τους Αθηναίους - αυτό που απηχεί ο Mearsheimer.

Το 2015 ο Mearsheimer παρατηρούσε: «Αν θέλετε πραγματικά να καταστρέψετε τη Ρωσία, να την ενθαρρύνετε να προσπαθήσει να κατακτήσει την Ουκρανία. Ο Πούτιν παραείναι έξυπνος για να δοκιμάσει κάτι τέτοιο.»

Στη διάλεξη του Mearsheimer αναφέρονται αυτές τις μέρες όσοι θέλουν να κατηγορήσουν τη Δύση για την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Ωστόσο, η διάλεξη του Mearsheimer περιέχει ένα αξιοσημείωτο απόσπασμα: παρατηρεί ότι «αν θέλετε πραγματικά να καταστρέψετε τη Ρωσία, αυτό που πρέπει να κάνετε είναι να την ενθαρρύνετε να κατακτήσει την Ουκρανία. Ο Πούτιν παραείναι έξυπνος για να δοκιμάσει κάτι τέτοιο». Κατά τη γνώμη του Mearsheimer, η Ρωσία θα μπορούσε άνετα να υπονομεύσει την Ουκρανία χωρίς να χρειαστεί να εισβάλει. Αλλά, τα πράγματα εξελίχθηκαν πολύ χειρότερα από ό,τι είχε προβλέψει αυτός ο πάντα κάπως ζοφερός ρεαλιστής. Γιατί η ανάλυσή του αποδείχθηκε τόσο λανθασμένη και πώς πρέπει να ερμηνεύσουμε τον Πούτιν;

Μια βασική ιδέα που μεταφέρεται από την πολιτική οικονομία στις διεθνείς σχέσεις και πέραν αυτών είναι ότι «τα λόγια δεν κοστίζουν τίποτα.» Όσα λέμε έχει δυνητικά μικρή σημασία, δεν πρέπει να λαμβάνεται υπόψη τοις μετρητοίς. Έτσι, όταν στις 12 Ιουλίου 2021 ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δημοσίευσε ένα άρθρο που έμοιαζε σχολική έκθεση με τον αποκαλυπτικό τίτλο «Σχετικά με την ιστορική ενότητα Ρώσων και Ουκρανών», δεν ελήφθη υπόψη από πολλούς. Εξάλλου, η πανδημία κυριαρχούσε στις ειδήσεις και η Ουκρανία φαινόταν αδιάφορη. Αλλά ο Πούτιν εννοούσε αυτό που έλεγε.

Το «δοκίμιο» του Πούτιν είναι ανατριχιαστικό τόσο λόγω της μορφής του όσο και του περιεχομένου του. Ο ισχυρισμός ότι οι Ρώσοι, οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί είναι ένας λαός που ανήκει ιστορικά στο ρωσικό έθνος προκαλεί σοκ. Ο Πούτιν πάντως συνέχισε να τον επαναλαμβάνει στις ομιλίες του, ενώ οι περισσότεροι αναλυτές αγνοούσαν το γεγονός, θεωρώντας το λόγια του αέρα που προορίζονταν για εσωτερική κατανάλωση. Επικρατούσε η ιδέα ότι ο Πούτιν μπορούσε να πετύχει τους σκοπούς του απειλώντας απλώς ότι θα επιτεθεί, χωρίς να επιτεθεί. Γιατί λοιπόν αποφάσισε να εισβάλει στην Ουκρανία; Η απάντηση βρίσκεται σε δύο χαρακτηριστικά που οι ρεαλιστές τείνουν να υποτιμούν ή να παραμερίζουν εντελώς: τις προτιμήσεις των ηγετών και τις απαιτήσεις των λαών.

Γνωρίζουμε τώρα ότι ο Πούτιν τον Ιούλιο του 2021 εννοούσε ότι θα πραγματοποιήσει την επιχείρηση εναντίον των Ουκρανών. Όντως πιστεύει ότι η Ουκρανία δεν υπάρχει ως έθνος κι ότι ο δικός του ιστορικός ρόλος είναι η αποκατάσταση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Με άλλα λόγια, η στάση του δεν βασίζεται στο είδος του στρατηγικού λογισμού που έχει στο μυαλό του ο Mearsheimer. Για να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά του, πρέπει να στραφούμε σε ένα σκέλος των Διεθνών Σχέσεων που είναι γνωστό ως κονστρουκτιβισμός, σύμφωνα με τον οποίον οι ηγέτες διαμορφώνουν τους στόχους και τις ενέργειές τους με βάση όχι μόνο τους υπολογισμούς ισορροπίας δυνάμεων, αλλά και τη δική τους αντίληψη του ποιοι είναι οι ίδιοι και ποιοι πρέπει να είναι οι στόχοι τους. Οι ηγέτες δεν είναι παράλογοι και ο ορθολογισμός εξυπηρετεί τους στόχους τους. Από αυτή την οπτική γωνία, ο Πούτιν κοίταξε γύρω του και είδε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν απορροφημένες από την Κίνα, ότι η Γερμανία είχε μια καινούργια και μη δοκιμασμένη κυβέρνηση και ότι η Ευρώπη εξαρτιόταν από το ρωσικό φυσικό αέριο. Η στιγμή φαινόταν ευνοϊκή για την κίνησή του, αλλά η κίνησή του ήταν συνάρτηση των ευρύτερων στόχων του. Τελικά τα λόγια του δεν ήταν του αέρα.

Οι ρεαλιστές δεν υποτιμούν μόνο τις προτιμήσεις των ηγετών· περιφρονούν επίσης την εσωτερική πολιτική και τη συναίνεση. Ακούγοντας τον Mearsheimer να μιλάει, εντυπωσιάζεται κανείς από την αδιαφορία του για την ουκρανική λαχτάρα για δημοκρατία και στενότερους δεσμούς με τη Δύση, τους οποίους απεικονίζει ως υποκινούμενους από ξένους· άρα χωρίς ενδιαφέρον. Απορρίπτει την επανάσταση του Euromaidan του 2014 ως πραξικόπημα, μια άσκοπη διαταραχή στο έργο των πολιτικών μεγάλων δυνάμεων. Και όμως, υπάρχουν στιγμές που η ιστορία τροφοδοτείται από τις επιθυμίες των λαών και όχι από τη λογική του διεθνούς συστήματος.

Όλα αυτά τα θυμήθηκα πολύ πρόσφατα, ενώ η Ελλάδα γιόρταζε τα 200 χρόνια από τον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Όντας ο ίδιος Έλληνας, χρησιμοποίησα την ευκαιρία να ανακαλύψω την ιστορία της, συμπεριλαμβανομένου του νέου βιβλίου του ιστορικού Mark Mazower. Αν και η εξέγερση στράφηκε εναντίον των Οθωμανών ηγεμόνων της Ελλάδας, αντιτάχθηκε σ’ αυτή η «Ευρωπαϊκή Συμφωνία», η άτυπη ευρωπαϊκή συμμαχία που προσπαθούσε να διατηρήσει τη σταθερότητα στον απόηχο των ναπολεόντειων πολέμων. Ο Klemens von Metternich, ο Αυστριακός καγκελάριος εκείνη την εποχή, ήταν πρόδρομος του Mearsheimer, ο μεγάλος ρεαλιστής της εποχής. Στην πραγματικότητα, έκανε ό,τι μπορούσε για να βοηθήσει στην καταστολή της εξέγερσης. Απέτυχε: οι Έλληνες πήραν στα χέρια τους το κράτος τους και ξεκίνησαν το ταξίδι τους για να ενωθούν με τη Δύση. Κατά κάποιο τρόπο, οι επιθυμίες τους υπερίσχυσαν και ανέτρεψαν τις ευρωπαϊκές ισορροπίες δυνάμεων.

Ο ιδιότυπος αυτοκρατορικός ρεβανσισμός του Βλαντιμίρ Πούτιν απαντά σήμερα στις εθνικές φιλοδοξίες των Ουκρανών που θέλουν να ανατρέψουν τη ρεαλιστική λογική της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων. Ίσως είναι μια ιστορία του πώς ένας απρόσκλητος πόλεμος που υποτίθεται ότι θα έδινε τέλος στον φιλελεύθερο μεταψυχροπολεμικό κόσμο, μπορεί να ενδυναμώσει και να επεκτείνει τους θεσμούς που ήθελε να καταργήσει.