Ρώσοι influencers στο TikTok και αφηγήσεις υπέρ του Κρεμλίνου

Μερικά αστέρια του ρωσικού TikTok ανάρτησαν βίντεο που προωθούν το αφήγημα του Κρεμλίνου για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ του VICE News, πρόκειται για εκστρατεία πληρωμένη από τις υπηρεσίες της κυβέρνησης του Πούτιν. Πολλές τέτοιες καμπάνιες οργανώνονται στη Ρωσία μέσω ενός μυστικού καναλιού, του Telegram, που καθοδηγεί αυτούς τους influencers τι να λένε, πού να τραβήξουν εικόνες / βίντεο, ποια hashtags να χρησιμοποιήσουν και πότε ακριβώς να δημοσιεύσουν τα βίντεο. Σε αυτές οι καμπάνιες που ξεκίνησαν από την πρώτη μέρα της εισβολής στην Ουκρανία έχουν συμμετάσχει influencers στο TikTok, μερικοί από τους οποίους έχουν πάνω από ένα εκατομμύριο followers. Το κανάλι Telegram διευθύνει κάποιος ανώνυμος διαχειριστής που στρατολογεί influencers στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και διαπραγματεύεται τις αμοιβές αλλά παραμένει άγνωστο ακριβώς ποιος βάζει το χέρι στην τσέπη.

Το απόγευμα της περασμένης Τετάρτης, ο διαχειριστής λάνσαρε μια νέα καμπάνια ζητώντας από τους χρήστες του TikTok να δημοσιεύουν βίντεο που καλούν για εθνική ενότητα, χρησιμοποιώντας ένα ηχητικό κομμάτι με τον Πούτιν να καλεί όλες τις εθνοτικές ομάδες στη Ρωσία να ενωθούν αυτή τη στιγμή της σύγκρουσης. Το μήνυμα στο Telegram υπαγόρευε στους δημιουργούς ποιο ηχητικό απόσπασμα να χρησιμοποιήσουν, ποια emoji να αναρτήσουν και ποιο κείμενο να δημοσιεύσουν στα βίντεό τους. Επίσης τους καθοδηγούσε βήμα προς βήμα για το πώς να παρακάμψουν την απαγόρευση του TikTok για μεταφορτώσεις από ρωσικούς λογαριασμούς. Οι λεπτομέρειες σχετικά με την καμπάνια, καθώς και όλο το άλλο περιεχόμενο από το κανάλι, διαγράφηκαν το βράδυ της Τετάρτης μετά την επικοινωνία του VICE News με τον διαχειριστή. Ωστόσο, η υπόθεση βρισκόταν στον διαδίκτυο για αρκετό χρόνο ώστε ένας influencer του TikTok, ονόματι d00zenn, ο οποίος έχει 480.000 ακόλουθους, να δημοσιεύσει βίντεο που να ανταποκρίνεται απόλυτα στις απαιτήσεις. Δεν ξέρουμε πόσο πληρώθηκε ο d00zenn για τη συμμετοχή του στην εκστρατεία και δεν απάντησε στο αίτημα του VICE News για σχόλιο. Ξέρουμε όμως ότι το κανάλι Telegram που συντόνιζε τις εκστρατείες δημιουργήθηκε στα τέλη του περασμένου έτους και είχε συγκεντρώσει πάνω από 500 μέλη προτού κλείσει ξαφνικά την περασμένη Τετάρτη. Μία από αυτές τις εκστρατείες, την οποία εντόπισε η Ουκρανή φωτογράφος Christina Magonova, περιελάμβανε μια σειρά από γνωστούς influencers να διαβάζουν το ίδιο σενάριο που επιχειρεί να δικαιολογήσει τον πόλεμο στην Ουκρανία προωθώντας το ψέμα ότι η Ουκρανία διέπραττε γενοκτονία κατά των Ρωσοφώνων στην περιοχή του Ντονμπάς τα τελευταία οκτώ χρόνια. Όπως είναι γνωστό, το Κρεμλίνο ισχυρίζεται ότι το Κίεβο διενεργούσε γενοκτονία κατά του ρωσόφωνου πληθυσμού στο Ντόνμπας. Στην εν λόγω προπαγανδιστική εκστρατεία συμμετείχαν η Viktoriya Fomina (1,8 εκατομμύρια ακόλουθοι), ο Fentazi90 (1,2 εκατομμύρια ακόλουθοι) ο Roldozzer και ο Kirill Felix (1,4 εκατομμύρια ακόλουθοι ο καθένας).

Σε παράλληλη εκστρατεία ζητήθηκε από τους αστέρες του TikTok να δημοσιεύσουν βίντεο χρησιμοποιώντας το «φαινόμενο του καθρέφτη», όπου η μία πλευρά χαρακτηρίζεται ως Ρωσία και η άλλη ως Ντονμπάς. Στα βίντεο, που έχουν συντονιστεί στο soundtrack ενός τραγουδιού με τίτλο «Brother for Brother», οι influencers χτυπούσαν το στήθος τους με τις γροθιές τους και ακολουθούσαν με τις κινήσεις των χειλιών τους τα λόγια του πατριωτικού ρωσικού κομματιού: «Δεν θα εγκαταλείψουμε τους δικούς μας!»

Καθώς η Ρωσία αγωνίζεται να κερδίσει τον πόλεμο της πληροφόρησης εναντίον της Ουκρανίας με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχει στραφεί σε καινούργιες μεθόδους για να διαδώσει την παραπληροφόρησή της, συμπεριλαμβανομένης της προσποίησης ότι είναι ένα αριστερό προοδευτικό μέσο ενημέρωσης με έδρα τη Γερμανία, που παράγει fake news. Αλλά είναι αδύνατο να πούμε αν όσα ανακάλυψε το VICE News είναι η κορυφή του παγόβουνου ή ολόκληρο το παγόβουνο. Η κλίμακα και η επιτυχία οποιασδήποτε εκστρατείας παραπληροφόρησης που διεξάγεται στο TikTok από το Κρεμλίνο —ή οποιονδήποτε άλλον— είναι άγνωστη, επειδή η πλατφόρμα δεν δίνει σε δημοσιογράφους ή ερευνητές το είδος πρόσβασης που χρειάζονται για να αξιολογήσουν τι συμβαίνει πραγματικά: σε σύγκριση με άλλες πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, το TikTok καθιστά πολύ δύσκολη την παρακολούθηση συντονισμένων εκστρατειών και γενικά καλύπτεται από αδιαφάνεια. Αλλά, όπως λένε οι ειδικοί των social media, όταν πολλοί διαφορετικοί influencers λένε τα ίδια πράγματα με τον ίδιο τρόπο, είναι ηλίου φαεινότερον ότι κάποιοι άνθρωποι πουλάνε τον εαυτό τους για ένα καρβέλι ψωμί.

Εκτιμήσεις από άλλους Ρώσους influencers υπολογίζουν ότι η πληρωμή είναι από 2.000 ρούβλια έως 20.000 ρούβλια, που σε τρέχουσες τιμές ισοδυναμεί με μόλις 17 δολάρια ανά ανάρτηση. Ανάμεσα στις ακριβότερες αναρτήσεις είναι βίντεο με σκηνές από τον πόλεμο στους δρόμους του Κιέβου που είχαν μέχρι και 9 εκατομμύρια προβολές: στην πραγματικότητα, επρόκειτο για παλιό απόσπασμα από στρατιωτική παρέλαση της ημέρας της ανεξαρτησίας στην πόλη. Ομοίως, ένα άλλο βίντεο, με 2,3 εκατομμύρια προβολές, που μοιάζει με ζωντανή ροή πολέμου στην Ουκρανία, δεν είναι αληθινό: έχει δημιουργηθεί με χρήση CGI και κυκλοφορεί στο διαδίκτυο εδώ και μήνες. Τη μεγαλύτερη επιτυχία είχαν 12 βίντεο κάποιας Margarita Simonyan, τα οποία προωθούσαν την προπαγάνδα του Κρεμλίνου ότι η Ουκρανία είναι ο επιτιθέμενος: αυτά τα βίντεο προβλήθηκαν 21,3 εκατομμύρια φορές μέχρι τις 8 Μαρτίου.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της Wall Street Journal, οι συντονιστές περιεχομένου στο TikTok δεν είχαν λεπτομερείς οδηγίες σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης του περιεχομένου που σχετίζεται με τον πόλεμο και τα χαμηλόβαθμα στελέχη της πλατφόρμας αναγκάστηκαν να αυτοσχεδιάζουν. Το αποτέλεσμα ήταν ότι αυτό το προπαγανδιστικό περιεχόμενο αντιμετωπίστηκε διαφορετικά ανάλογα με το ποιος επόπτης περιεχομένου το εξέταζε. Το σίγουρο είναι ότι οι προπαγανδιστές χρησιμοποιούν ήχο από παλιά γεγονότα και τον αντιστοιχίζουν με βίντεο από την Ουκρανία για να δημιουργήσουν υβρίδια που ξεγελάει τους θεατές ώστε να πιστεύουν ότι είναι πραγματικό υλικό από τον πόλεμο. Ένα από αυτά ταίριαξε τρανταχτά πλάνα από την έκρηξη στο λιμάνι της Βηρυτού το 2020 και τα παρουσίαζε ως κάτι που μόλις είχε συμβεί στην Ουκρανία: το αποτέλεσμα ήταν 6 εκατομμύρια προβολές σε 12 ώρες ενώ το TikTok δεν έκανε τίποτα για να το εμποδίσει να γίνει viral.

Ένα εγγενές πρόβλημα της πλατφόρμας είναι ότι πολλοί από τους λογαριασμούς που δημοσιεύουν πλάνα για τον πόλεμο είναι ανώνυμοι. Το TikTok δεν φαίνεται πρόθυμο να ανοίξει το API του, όπως το Twitter και το Facebook, για να επιτρέψει στους ερευνητές να παρακολουθούν μεγαλύτερες ομάδες λογαριασμών ώστε να εντοπίζουν συντονισμένες προπαγανδιστικές καμπάνιες. Το Facebook και το Twitter έχουν πολύ περισσότερα χρόνια φιλοξενίας πολιτικού περιεχομένου, άρα περισσότερη πείρα στον έλεγχο των κακόβουλων λογαριασμών ―αλλά ίσως το πρόβλημα να είναι ακόμα βαθύτερο και το TikTok να μην ήθελε μέχρι πρότινος να αποδεσμευτεί από την προπαγάνδα του Πούτιν. Στο μεταξύ, την περασμένη Παρασκευή το κατώτερο κοινοβούλιο της Ρωσίας ψήφισε ομόφωνα νόμο που ποινικοποιεί την κοινοποίηση αυτών που το Κρεμλίνο θεωρεί ψευδείς πληροφορίες επικίνδυνες για τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας, με τις ποινές να κυμαίνονται από πρόστιμα 45.000 δολαρίων έως φυλάκιση μέχρι και 15 ετών. Ενώ ο νέος νόμος θεωρείται πρωτίστως ένα ακόμη καρφί στο φέρετρο ενός ελεύθερου τύπου στη Ρωσία, η διατύπωση της νομοθεσίας είναι τόσο ευρεία ώστε δεν ισχύει μόνο για δημοσιογράφους και μέσα ενημέρωσης, αλλά και για κάθε πολίτη που εκφράζει τη γνώμη του. Το Κρεμλίνο έχει ήδη απαγορεύσει τη χρήση των λέξεων «εισβολή» και «πόλεμος» ενώ περιορίζει τον όγκο των πληροφοριών που έχουν στη διάθεσή τους οι Ρώσοι πολίτες για τις φρικαλεότητες που διαπράττονται στην Ουκρανία. Μέσα σε μία ώρα ο νόμος εγκρίθηκε από την άνω αίθουσα του κοινοβουλίου, το Ομοσπονδιακό Συμβούλιο: σύμφωνα με τους Moscow Times, ο νόμος θα επιβάλει τιμωρία —και πολύ σκληρή τιμωρία— «σε όσους είπαν ψέματα και έκαναν δηλώσεις που δυσφήμησαν τις ένοπλες δυνάμεις μας», δήλωσε στο Reuters ο Viacheslav Volodin, πρόεδρος της κάτω βουλής του κοινοβουλίου, της γνωστής «Δούμας».

Ο νόμος ποινικοποιεί τη συνειδητή ανταλλαγή πληροφοριών «που διαστρεβλώνουν τον σκοπό, τον ρόλο και τα καθήκοντα των Ενόπλων Δυνάμεων της Ρωσικής Ομοσπονδίας, καθώς και άλλων σχηματισμών κατά τη διάρκεια ειδικών στρατιωτικών και άλλων επιχειρήσεων. Όποιος μοιράζεται τέτοιες πληροφορίες θα αντιμετωπίζει το προτεινόμενο πρόστιμο και ποινή φυλάκισης.» Ανάρτηση στοιχείων για τις στρατιωτικές απώλειες της Ρωσίας που δεν παρέχονται επισήμως από το ρωσικό υπουργείο Άμυνας θεωρούνται παραβίαση του νέου νόμου, όπως επίσης και η χρήση παλαιών φωτογραφιών στρατιωτικού εξοπλισμού των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων που έχουν υποστεί photoshop για να φέρουν σημάδια του ρωσικού στρατού. Σύμφωνα με τους Moscow Times, υπάρχει μια ολισθαίνουσα κλίμακα τιμωρίας ανάλογα με το πόσο σοβαρές θεωρεί το Κρεμλίνο τις «ψευδείς ειδήσεις»: με λίγα λόγια, μια έκκληση για αντιπολεμικές διαδηλώσεις στη Ρωσία μπορεί να σημαίνει φυλάκιση 5 ετών, ενώ η στήριξη των εκκλήσεων για κυρώσεις κατά του Κρεμλίνου επιφέρει ποινή μέχρι 3 ετών σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας.

Ο Πούτιν θεωρεί αυτόν τον νέο νόμο μέρος της απάντησής του στον πόλεμο πληροφοριών εναντίον της Ρωσίας και διατείνεται ότι θέλει να προστατέψει τους πολίτες από τα ψέματα που διαδίδονται μέσω πηγών πληροφοριών που ασκούν επιρροή από το εξωτερικό. Το Κρεμλίνο προσθέτει ότι τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούν πλάνα από την καταστροφή στην περιοχή του Ντονμπάς το 2014 και το 2015 και τα πλασάρουν για πρόσφατες σκηνές ρωσικών στρατιωτικών θηριωδιών, προκειμένου να «δημιουργήσουν παγκοσμίως αρνητική εικόνα για τη Ρωσία ως αιμοσταγή επιτιθέμενο προκαλώντας πανικό στην κοινωνία.»

Αλλά για την αντιπολίτευση, αυτός ο νόμος θεωρείται μια ακόμη προσπάθεια του αυταρχικού ηγέτη της Ρωσίας να εμποδίσει τους πολίτες του να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες που δεν τον βολεύουν. Ο Πούτιν έχει ήδη επιβάλει περιορισμούς σε ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης, εμποδίζοντας την πρόσβαση σε ιστότοπους όπως ο ερευνητικός Medusa, ο ραδιοφωνικός σταθμός Ekho Moskvy και το τηλεοπτικό κανάλι Dozhd TV. Επίσης, έχει μπλοκάρει την πρόσβαση στο Facebook και στο Twitter στη χώρα προκειμένου να εμποδίσει τους πολίτες να δουν τι πραγματικά συμβαίνει στην Ουκρανία.

Το TikTok έχει έδρα την Αγία Πετρούπολη και παρότι στη Ρωσία το Instagram και το YouTube είναι πολύ δημοφιλή, το TikTok έχει τους περισσότερους εγγεγραμμένους. Μετά τις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας που εφάρμοσαν οι δυτικές πλατφόρμες, το TikTok αναμένεται να διογκωθεί. Αν και διάφοροι YouTubers πλοηγούνται στο διαδίκτυο με VPN, όσοι πληρώνονταν από αμερικανικές και ευρωπαϊκές διαφημίσεις δεν μπορούν τώρα να εισπράξουν χρήματα. Η εισροή προς το TikTok αναμένεται να το καταστήσει λιγότερο ευάλωτο στην προπαγάνδα του Πούτιν: ήδη, καθώς παρατηρείται δημιουργία περιεχομένου που μεταδίδει κάποιες διαμαρτυρίες των Ρώσων για τον πόλεμο, ακούγονται φόβοι ότι η ρωσική κυβέρνηση μπορεί να βάλει στο στόχαστρο και αυτή την πλατφόρμα που μέχρι τώρα φιλοξενούσε την προπαγάνδα του Κρεμλίνου.