Έντουαρντ Ουίλσον: Γιατί η βιοποικιλότητα;

Ένας από τους μεγαλύτερους βιολόγους της εποχής μας, ο Έντουαρτ Ουίλσον, πέθανε στις 27 Δεκεμβρίου. Γεννήθηκε στο Μπέρμινχαμ της Αλαμπάμπα το 1929. Οι μελέτες του πάνω στα «κοινωνικά έντομα» και ιδιαίτερα στα μυρμήγκια, τον οδήγησαν στην επεξεργασία μιας νέας επιστημολογικής προσέγγισης που συνδέει την οικολογία, τη γενετική και την ηθολογία. Στο βιβλίο του «η Νέα Σύνθεση» το 1975, θεμελιώνει τον κλάδο της κοινωνιοβιολογίας και βάζει τις βάσεις για μια ολοκληρωμένη θεωρία για τη βιοποικιλότητα. O Ουίλσον, στο πλαίσιο της μακρόχρονης εκστρατείας του για την κατανόηση και την εκλαϊκευση της πολυπλοκότητας που διέπει τον φυσικό κόσμο, έγραψε μια σειρά βιβλίων που επηρέασαν τόσο τους επιστήμονες όσο και το ευρύ κοινό. Το «On Human Nature» κέρδισε το Βραβείο Πούλιτζερ για την μη μυθοπλαστική λογοτεχνία το 1979. Ήταν για 46 χρόνια καθηγητής στο Χάρβαρντ. Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε στο περιοδικό La Recherche τον Αύγουστο του 2000. (Μετάφραση: Ηλίας Ευθυμιόπουλος)

Πότε ανακαλύφθηκε ο όρος βιοποικιλότητα;
Τον αποδίδουν σε μένα αλλά έχουν άδικο. Στην πραγματικότητα προήλθε από το πρώτο Αμερικανικό φόρουμ για τη βιολογική ποικιλότητα που έγινε στην Ουάσινγκτον το 1986 από το Εθνικό Κέντρο Έρευνας (National Research Council). Ήμουν μεταξύ αυτών που το συζήτησαν. Ήμουν και ο πρώτος που χρησιμοποίησε σε έκδοση, η οποία και καθιέρωσε τον όρο. 

Όταν μιλάμε για βιοποικιλότητα εκείνο που μας έρχεται πρώτο στο μυαλό είναι τα είδη και πολύ λιγότερο τα γονίδια, τα άτομα ή οι πληθυσμοί.
Ο καλύτερος τρόπος να ορίσεις τη βιοποικιλότητα είναι να την παρουσιάσεις ως την ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει όλες τις μορφές της ζωής. Για τους επιστήμονες, είναι η ποικιλία των ζώντων οργανισμών στα τρία επίπεδα: τα οικοσυστήματα, τα είδη που αποτελούν τα οικοσυστήματα και τα γονίδια που βρίσκουμε σε κάθε είδος. Το γονίδιο είναι η θεμελιώδης μονάδα της φυσικής επιλογής, άρα της εξέλιξης. Όταν όμως μελετούμε τη βιοποικιλότητα στο πεδίο, τότε η πιο προσιτή οντότητα είναι το είδος. Δεν έχουμε τον χρόνο να πάμε μέχρι τα γονίδια. Και, παρά το γεγονός ότι η έννοια του είδους συναντά ορισμένες δυσκολίες, στο πεδίο δουλεύει μια χαρά: προσδιορίζει τους πληθυσμούς εκείνους των ατόμων που είναι σε θέση μεταξύ τους να αναπαράγονται.

Όμως η πραγματική βιοποικιλότητα βρίσκεται στο επίπεδο των γονιδίων.
Ναι, οι διαφορές μεταξύ των γονιδίων δύο ατόμων του ίδιου είδους, είναι η θεμελιώδης βιολογική διακύμανση.

Δεν υπάρχει εντούτοις μέσα στην έννοια του είδους ένα επίπεδο πολυπλοκότητας που δεν το βρίσκουμε στην έννοια του γονιδίου;
Ναι, κάθε φορά που περνάμε σε ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης, παρουσιάζονται τελείως νέα φαινόμενα. Καθώς προχωράμε προς τα πάνω, από τα γονίδια μέχρι τα οικοσυστήματα, περνώντας από τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ γονιδίων, τα κύτταρα, την επικοινωνία μεταξύ κυττάρων, τους οργανισμούς και εν τέλει τους πληθυσμούς, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με καταστάσεις ύπαρξης τελείως διαφορετικές. Κάθε τέτοια κατάσταση έχει τους δικούς της κανόνες και δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνο αν κοιτάξουμε το σύνολο των μονάδων που την απαρτίζουν. Με άλλα λόγια, η βιοποικιλότητα δεν είναι μόνο μια πολύ συγκεκριμένη «κατασκευή» εγγεγραμμένη ήδη μέσα στην σφαιρική θεώρηση του περιβάλλοντος, αλλά σηματοδοτεί και μια πολύ σημαντική τάση στην οικολογία, η οποία, εγκαταλείποντας τις αμιγώς αναγωγικές προσεγγίσεις, ψάχνει για μια σύνθεση ικανή να εκφράσει τις διαδικασίες αυτοοργάνωσης των πολύπλοκων συστημάτων. Πιστεύω ότι η τάση αυτή θα κυριαρχήσει τον 21ο αιώνα. 

Έχετε γράψει: αυτό που καταλαβαίνουμε καλύτερα στην εξέλιξη έχει να κάνει κυρίως με τη γενετική. Αυτό που καταλαβαίνουμε λιγότερο έχει να κάνει με την οικολογία. Τι θέλετε να πείτε ακριβώς; 
Στο πιο στοιχειώδες επίπεδο, αυτό των γονιδίων, κατανοούμε πολύ καλά τους κανόνες. Οι βιολόγοι καταλαβαίνουν επίσης αρκετά καλά ένα μεγάλο μέρος των κανόνων που διέπουν τη συμπλοκή των κυττάρων και των οργανισμών. Όταν όμως φτάνουμε στο επίπεδο των πληθυσμών και στον τρόπο που συναθροίζονται για να συγκροτήσουν οικοσυστήματα, εκεί καταλαβαίνουμε λιγότερα. Αυτό δεν είναι παράδοξο αφού το επίπεδο της πολυπλοκότητας είναι στο μέγιστο. Όσο αναβαίνουμε προς τα πάνω, τόσο πιο δύσκολο είναι να βρούμε κανόνες βάσης που να διέπουν το σύνολο των παραγόντων.

Σε πιο βαθμό η μείωση της βιοποικιλότητας είναι πραγματικά ανησυχητική; Ο πλανήτης γνώρισε κι άλλοτε καταστροφικές εξαφανίσεις.
Δεν πρέπει να υποτιμούμε τις εξαφανίσεις που έρχονται. Όλοι οι βιολόγοι που εργάζονται πάνω στη βιοποικιλότητα είναι σύμφωνοι πως, αν συνεχίσουμε να καταστρέφουμε ορισμένα  τμήματα του φυσικού περιβάλλοντος, πριν από το τέλος του 21ου αιώνα θα έχουμε καταστρέψει το 50% των φυτών και των ζώων του πλανήτη. Πρόκειται λοιπόν για μια μαζική εξαφάνιση που θα συμβεί τις επόμενες δεκαετίες και μάλιστα τόσο μεγάλης κλίμακας όσο και αυτές του παρελθόντος. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων πεντακοσίων εκατομμυρίων ετών, μετά την περίοδο του Καμβρίου, η Γη γνώρισε πέντε μαζικές εξαφανίσεις στις οποίες πρέπει να προσθέσουμε και μια στην αρχή του Καμβρίου (540 εκ. χρόνια). Οι εξαφανίσεις όμως αυτές οφείλονταν σε φυσικές καταστροφές. Αυτή που έρχεται οφείλεται στη δράση ενός μόνο είδους. Η σημαντική παρατήρηση εδώ είναι πως κάθε φορά, η φυσική αποκατάσταση διαμέσου της εξέλιξης κράτησε εκατομμύρια χρόνια. Επομένως η ερώτηση είναι: ανεξάρτητα από τις πρακτικές επιπτώσεις της υποβάθμισης του πλανήτη, είναι ηθικά νόμιμο μέσα σε λίγες δεκαετίες να εξαφανίσουμε μορφές ζωής που η φύση χρειάστηκε εκατομμύρια χρόνια για να τις δημιουργήσει;

Υπερασπιζόσασταν πάντοτε την άποψη ότι υπάρχει μια σταθερή σχέση ανάμεσα στην έκταση ενός οικοσυστήματος και των αριθμό των ειδών μέσα σ’αυτό.
Ναι, αυτή η σχεδόν διαισθητική αρχή εδραιώθηκε τη δεκαετία του 60’ από τον Ρόμπρτ μακ Άρθρουρ και μένα μέσα στο πλαίσιο αυτού που ονομάζουμε θεωρία της νησιωτικής βιογεωγραφίας. Για τους μη ειδικούς μπορεί να αποδοθεί ως εξής: ο αριθμός των ειδών που μπορούν να διατηρηθούν σε ένα νησί για παράδειγμα, ή σε μια δεδομένη έκταση του τροπικού δάσους, χοντρικά αυξάνει με την επιφάνεια με λογαριθμικό τρόπο. Αν δηλαδή δεκαπλασιάσουμε την επιφάνεια ενός ενδιαιτήματος, τότε θα διπλασιαστεί ο αριθμός των ειδών που μπορεί να διατηρήσει. Ο κανόνας δουλεύει και αντίστροφα: αν μειώσουμε στο 10% την αρχική επιφάνεια, πράγμα που ήδη γίνεται στα τροπικά δάση, τότε βρισκόμαστε ένα βήμα πριν από την εξαφάνιση του μισού και πλέον των ειδών που υπάρχουν στην επιφάνεια αυτή – ίσως ακόμη και των μικροοργανισμών. Αυτό έχει επαληθευθεί πολλές φορές στην πράξη.

Σύμφωνα με δικά σας στοιχεία, τα τελευταία 2000 χρόνια έχει εξαφανιστεί το 1/5 των ειδών, ενώ σήμερα, των 11% των 9400 ειδών που έχουν απογραφεί βρίσκονται σε κίνδυνο. Ας υποθέσουμε ότι αυτό το 11% εξαφανίζεται και ότι σταματάμε εδώ…
Μα δεν θα σταματήσουμε! Όλα δείχνουν το αντίθετο. Το μικρόβιο εξαπλώνεται. Αν κοιτάξουμε τη λίστα της IUCN βλέπουμε πως μέσα σε μια μικρή χρονική περίοδο πολλά είδη γίνονται ευπαθή και περνούν από την κατηγορία «σταθερά» στην κατηγορία «ευπροσβλητα» και από κει «κινδυνεύοντα», κατόπιν σε «κρίσιμη» κατάσταση και τέλος «εξαφανισμένα». Το ρεύμα αυτό επιταχύνεται. Δεν έχουμε τον τρόπο να μετρήσουμε αυτή την επιτάχυνση, αλλά ξέρουμε χρησιμοποιώντας τρεις ανεξάρτητες μεθοδολογίες, ότι ο ρυθμός εξαφάνισης είναι τουλάχιστον εκατό φορές, πιθανώς χίλιες φορές και ίσως δέκα χιλιάδες φορές μεγαλύτερος απ’ αυτόν που είχαμε πριν την εμφάνιση των ανθρώπων. Μπορούμε μάλιστα σήμερα, στο βαθμό που διαθέτουμε τα δεδομένα (ενδιαίτημα, μέγεθος πληθυσμού κτλ.) να προβλέψουμε και την πιθανότητα ενός είδους να εξαφανιστεί τα επόμενα δέκα ή είκοσι χρόνια.

Από πιο σημείο και μετά εκτιμούμε ότι ένα οικοσύστημα απειλείται εξαιτίας της μείωσης του αριθμού των ειδών που περιέχει;
Ξέρουμε ότι όσα περισσότερα είδη περιέχει ένα οικοσύστημα, τόσο πιο παραγωγικό και σταθερό είναι και τόσο πιο γρήγορα ανακάμπτει μετά από ξηρασία ή μια θύελλα για παράδειγμα. Αλλά το κρίσιμο ερώτημα που βρίσκεται το σημείο καμπής ύστερα από το οποίο το σύστημα καταρρέει, παραμένει ανοικτό. Ξέρουμε μόνο, από μεμονωμένα παραδείγματα, ότι υπάρχουν είδη κλειδιά , είδη των οποίων η εξαφάνιση ή αντίθετα η εισαγωγή μπορεί να προκαλέσει μια μέγιστη διαταραχή στο περιβάλλον. Το κλασσικό παράδειγμα είναι η θαλάσσια βίδρα της οποίας η εξαφάνιση από τις δυτικές ακτές της βόρειας Αμερικής, προκάλεσε τη δημογραφική έκρηξη των αχινών και, ταυτόχρονα, την υποχώρηση των οικοσυστημάτων από παράκτια φύκη. Όμως, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλέψουμε ποια είναι τα είδη κλειδιά σε κάθε περίπτωση.

Σίγουρα, η μείωση της βιοποικιλότητας κινδυνεύει να αποσταθεροποιήσει τα οικοσυστήματα, και ίσως το πλανητικό οικοσύστημα. Όμως επιμένετε πολύ σε ένα άλλο επιχείρημα, στην απώλεια της πληροφορίας. Ποιο από τα δύο είναι σημαντικότερο;
Σίγουρα η απώλεια της πληροφορίας. Η μέση διάρκεια ζωής ενός είδους είναι ένα εκατομμύριο χρόνια. Κάθε είδος είναι μια βιβλιοθήκη πληροφοριών που αποκτήθηκαν διαμέσου της εξέλιξης κατά τη διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων χρόνων. Είναι σαν να καίμε ολόκληρες βιβλιοθήκες. Επομένως, αν σήμερα ο κόσμος έχει κάποια ιδέα για το είδος της αποσταθεροποίησης που προκαλεί η απώλεια των ειδών (μείωση της παραγωγικότητας, μειωμένη σταθερότητα, κλιματικές αλλαγές κτλ.) ξέρει πολύ λίγα πράγματα για την αξία που αντιπροσωπεύει για την ανθρωπότητα η απώλεια αυτής της πληροφορίας. Είναι μια πτυχή που δεν έχει τονιστεί, όμως πιστεύω πως γρήγορα οι ΜΚΟ θα ρίξουν κι εκεί το βάρος τους.

Αν ήσασταν υπεύθυνος για την οργάνωση του αγώνα εναντίον της μείωσης της βιοποικιλότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, ποιες θα ήταν οι προτεραιότητές σας;
Πρέπει να δημιουργήσουμε μια συμμαχία ανάμεσα στους οικονομικούς υπεύθυνους και τους ειδικούς στα θέματα διατήρησης. Θα προωθούσα για παράδειγμα μελέτες πάνω στις μέχρι τώρα πολιτικές με συνδυασμό βασικών επιστημών, οικονομίας και κοινωνικών επιστημών για να αντιμετωπίσω ταυτόχρονα και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και το πρόβλημα της φτώχιας. Σε ό,τι αφορά τις μελέτες πάνω στη βιοποικιλότητα, οι διαθέσιμες τεχνολογίες επιτρέπουν να ελπίζουμε σε μια θεαματική επιτάχυνση των εργασιών ανίχνευσης και καταγραφής της πραγματικότητας. Το διαδίκτυο, η ψηφιοποίηση των εικόνων, τα γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών κτλ. μας επιτρέπουν να ελπίζουμε σε μια πραγματική επανάσταση στη μελέτη των συστημάτων. Αυτές οι τεχνολογίες είναι πολύ χρήσιμες αν θέλουμε να σχεδιάσουμε τη δημιουργία καταφυγίων εστιάζοντας ειδικά σε αυτό που αποκαλούμε «θερμές κηλίδες» όπου ένα μεγάλο μέρος της παγκόσμιας βιοποικιλότητας βρίσκεται σε κίνδυνο. Παράλληλα θα πρέπει να βαθύνουμε την έρευνα πάνω στην παραγωγικότητα της γεωργίας και τα φυσικά προϊόντα, διαμορφώνοντας σχέδια σε επίπεδο περιφέρειας. Για να λέμε την αλήθεια, αυτές οι δράσεις έχουν ήδη ξεκινήσει, όμως σε ανεπαρκή κλίμακα.

Έχετε γράψει «πρέπει να δραματοποιήσουμε αυτά τα θέματα». Πρέπει να υπερβάλλουμε;
Δραματοποίηση δεν σημαίνει αναγκαστικά παραποίηση της πραγματικότητας. Πολλές φορές η ωμή αλήθεια είναι από μόνη της αρκετά δραματική. Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η παρούσα κρίση της βιοποικιλότητας έχει διαστάσεις αποκαλυπτικές.

Στο βιβλίο σας «Consilience» επικαλείστε την θεμελιώδη αρχή της ηθικής. Πώς εφαρμόζετε αυτή η αρχή στην περίπτωση της βιοποικιλότητας;
Παρόλο που το ανθρώπινο είδος αποτελείται από άτομα που διατηρούν την ανεξαρτησία τους σε ότι αφορά στην αναπαραγωγή, στο κοινωνικό επίπεδο γνώρισε μια εξαιρετική επιτυχία με διακανονισμούς διαδραστικού τύπου μακράς διάρκειας. Είναι αυτό που αποκαλούμε ηθική. Τα ηθικά επιχειρήματα είναι η βάση της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων. Στο ζήτημα της βιοποικιλότητας, η ηθική μας απορρίπτει την προοπτική να αφήσουμε τα υπόλοιπα είδη να εξαφανιστούν από ολιγωρία ή απλώς αδιαφορία. Υπάρχουν λοιπόν όλοι οι λόγοι ώστε να πούμε πως η διατήρηση της βιοποικιλότητας είναι μια καθαρή ηθική αρχή.

Ακολουθήστε την Athens Voice στο Google News κι ενημερωθείτε πρώτοι για όλες τις ειδήσεις 
ΚΟΡΩΝΟΪΟΣ: Live updates - Τι πρέπει να ξέρουμε για τον κορωνοϊό- Συνεχής ενημέρωση εδώ