Γυναίκες και Αραβική Άνοιξη

Αν και οι γυναίκες ήταν παρούσες στη λεγόμενη Αραβική Άνοιξη –την οποία πολλοί σχολιαστές ονομάζουν Αραβικό Χειμώνα– ο αντίκτυπος των διαδηλώσεων, των διαμαρτυριών και των εμφυλίων συρράξεων που ξεκίνησαν το 2011 παραμένει αμφίβολος σχετικά με τη θέση τους και τα δικαιώματά τους. Οι βίαιες αντιδράσεις κατά των αυταρχικών καθεστώτων ξεκίνησαν από την Τυνησία και εξαπλώθηκαν σε μεγάλο μέρος του αραβικού κόσμου, με αποτέλεσμα να ανατραπούν οι κυβερνήσεις στην Τυνησία, στην Αίγυπτο, στη Λιβύη και στην Υεμένη, ενώ στη Συρία εξελίχθηκαν σε εμφύλιο πόλεμο. Εκείνη την εποχή, οι γυναίκες συμμετείχαν σε αντικυβερνητικές διαδηλώσεις, αλλά δεν υπήρχε κοινή γραμμή ως προς το τι διεκδικούσαν: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επέτρεψαν σε πολλές γυναίκες να κατέβουν σε διαδηλώσεις, και οι φεμινιστικές οργανώσεις περίμεναν ότι η Άνοιξη θα ενίσχυε τα δικαιώματα των γυναικών, τα οποία διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Αλλά τα αντικυβερνητικά κινήματα δεν είχαν προτεραιότητα τη γυναικεία κατάσταση.

Δέκα χρόνια αργότερα, η Αραβική Άνοιξη φαίνεται ότι εξελίχθηκε χωρίς να περιλαμβάνει τα αιτήματα των γυναικών – όπου αυτά υπήρχαν. Παρότι, για παράδειγμα, στη Συρία, οι γυναίκες συμμετείχαν τόσο στις διαδηλώσεις όσο και σε ανθρωπιστικές προσπάθειες –στο Ιράκ, στη Συρία– έλειπε μια πολιτική πλατφόρμα στην κατεύθυνση της ισότητας των φύλων. Είναι αλήθεια ότι στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης –εκτός από την Υεμένη– το ποσοστό εγγραφής γυναικών στο δημοτικό σχολείο έχει αυξηθεί ταχύτερα από ό,τι στις περισσότερες υπόλοιπες αναπτυσσόμενες χώρες. Και μάλιστα, στην Τυνησία, στη Λιβύη και στη Συρία, οι γυναίκες αποτελούν πάνω από το 50% των φοιτητών στα πανεπιστήμια. Ωστόσο, παρά τα υψηλά επίπεδα εκπαιδευτικών επιτευγμάτων, η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό παραμένει χαμηλή λόγω των πολιτιστικών κανόνων. Ομοίως, αν και οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής έχουν επίσης βελτιώσει την κατάσταση της υγείας των γυναικών –το προσδόκιμο ζωής των γυναικών αυξήθηκε από τα 55 χρόνια το 1980 στα 73 χρόνια σήμερα– η Σαρία επιβάλλει αναγκαστικούς γάμους και γάμους ανηλίκων, ενώ παραχωρεί τη δικαιοδοσία όλων των πτυχών της ζωής σε θρησκευτικά και όχι αστικά δικαστήρια. Όλα αυτά εξακολουθούν να ισχύουν και μετά την Αραβική Άνοιξη με τάση σκλήρυνσης των νόμων και των προκαταλήψεων που εκλαμβάνουν τις γυναίκες ως «ανήλικες», εξαρτημένες από συζύγους ή άνδρες συγγενείς. Στη Συρία, τα συμβόλαια γάμου υπογράφονται ακόμα μεταξύ του γαμπρού και του πατέρα της νύφης· εξάλλου, το συριακό δίκαιο δεν αναγνωρίζει την έννοια του βιασμού στον γάμο. Στην Τυνησία οι νόμοι είναι πιο κοσμικοί, και οι γυναίκες έχουν, θεωρητικά, πρόσβαση σε αντισυλληπτικά και αμβλώσεις, ενώ η πολυγαμία είναι παράνομη – ωστόσο αυτές οι κατακτήσεις χρονολογούνται στην εποχή του αραβικού σοσιαλισμού των δεκαετιών 1950-60, δεν είναι κέρδος της Αραβικής Άνοιξης. Αντιθέτως, πριν από την Αραβική Άνοιξη υπήρχε αντίσταση στα φονταμενταλιστικά ισλαμιστικά κινήματα: στην Αίγυπτο, ο Χόσνι Μουμπάρακ έδωσε στις γυναίκες το δικαίωμα να παίρνουν την πρωτοβουλία του διαζυγίου και εφάρμοσε σύστημα ποσοστώσεων φιλικό προς τις γυναίκες στις εκλογές. Στη Συρία, ο Μπασάρ αλ-Άσαντ κατέστησε νόμιμο να δημοσιεύουν τα ειδησεογραφικά πρακτορεία τις δολοφονίες λόγω τιμής, αν και οι δικαστές μπορούσαν να δείχνουν επιείκεια για τέτοια εγκλήματα. Ο Μουαμάρ Καντάφι αποθάρρυνε τις γυναίκες να φορούν χιτζάμπ, περιγράφοντάς το ως «πράξη του διαβόλου» που ανάγκαζε τις γυναίκες να «κάθονται στο σπίτι». Αυτή η πολιτική προκάλεσε επικρίσεις για «την παραβίαση της ελευθερίας των γυναικών να επιλέγουν το ντύσιμό τους», αλλά προώθησε επίσης την κοσμικότητα. Όπως είναι φυσικό, δεν συμφωνούσαν και δεν συμφωνούν όλες οι γυναίκες στο να αλλάξει η θέση τους στην κοινωνία.

Οι διαδηλώσεις της Αραβικής Άνοιξης βασίζονταν σε ζητήματα πατριωτισμού και θρησκευτικών διαιρέσεων, όχι σε ζητήματα δικαιωμάτων όπως τα προσλαμβάνουμε στη Δύση. Η εξέγερση στο Μπαχρέιν είχε θρησκευτική έμπνευση: οι πολλοί διαδηλωτές ήταν Σιίτες εξοργισμένοι για τη δύναμη της σουνιτικής μοναρχίας και τις διακρίσεις εναντίον των Σιιτών. Δεν υπήρξε ρητή πίεση σχετικά με τα δικαιώματα των γυναικών, αν και μεμονωμένες γυναίκες –για τους προφανείς λόγους οι περισσότερες από αυτές δραστηριοποιούνταν στο Διαδίκτυο– εξέφρασαν κάποιες έμμεσες διεκδικήσεις. Έτσι, στο Μπαχρέιν, άνδρες διαδηλωτές δημιούργησαν ανθρώπινες αλυσίδες για να εμποδίσουν τη συμμετοχή των γυναικών στις διαδηλώσεις, και στην Υεμένη ένα σχοινί χώριζε τους άνδρες και τις γυναίκες όταν συγκεντρώνονταν για να διαμαρτυρηθούν. Εξάλλου, οι περισσότερες γυναίκες εμφανίζονταν επίσης με χιτζάμπ και πιο παραδοσιακά μουσουλμανικά ρούχα από ό,τι πριν – το θέαμα εντυπωσίασε τους τηλεθεατές στις δυτικές χώρες. Τον Ιανουάριο του 2013, οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν στο συμβούλιο «Σούρα» και να ψηφίζουν αν ήταν «αφοσιωμένες στις επιταγές της ισλαμικής Σαρία χωρίς καμία παραβίαση» και αν «φορούσαν το θρησκευτικό πέπλο». Το ότι συμμετείχαν δεν σήμαινε τίποτα: οι γυναίκες στη Σαουδική Αραβία δεν επιτρέπεται να ταξιδεύουν, να εργάζονται, να σπουδάζουν στο εξωτερικό, να παντρεύονται, να παίρνουν διαζύγιο ή να γίνονται δεκτές σε δημόσιο νοσοκομείο χωρίς άδεια από άνδρα κηδεμόνα. Αν και η Σαουδική Αραβία παρέμεινε ειρηνική κατά τη διάρκεια αυτής της Αραβικής Άνοιξης, κατατάσσεται τελευταία σε θέματα όπως η ελευθερία του ατόμου και τα οικονομικά δικαιώματα. Παρότι η Σαουδική Αραβία έχει υποσχεθεί δύο φορές στον ΟΗΕ ότι θα καταργήσει το σύστημα κηδεμονίας των γυναικών, οι κληρικοί πιστεύουν ότι μια τέτοια κατάργηση θα απειλούσε την ύπαρξη της σαουδαραβικής κοινωνίας και θα συνιστούσε έγκλημα κατά της θρησκείας του Ισλάμ. Πάντως, τον Σεπτέμβριο του 2017, η κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας ανακοίνωσε ότι οι γυναίκες αποκτούν δικαίωμα οδήγησης αυτοκινήτου. Και πάλι όμως αυτό δεν απέρρεε από την Αραβική Άνοιξη.

Το 2012, στο Γενικό Εθνικό Συνέδριο της Λιβύης εξελέγησαν 33 γυναίκες σε σύνολο 200 εδρών. Ωστόσο, υπάρχει αντιπαράθεση σχετικά με το αν μπορούν να αναμειγνύονται γυναίκες και άνδρες σε δημόσιο χώρο. Σύμφωνα με τις οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η βία κατά των γυναικών στη Λιβύη έχει ενταθεί, με όλο και πιο εκτεταμένη σεξουαλική παρενόχληση, αναγκαστικές εξετάσεις παρθενίας και εγκλεισμό στο σπίτι. Το 2013, στη Συντακτική Συνέλευση της Αιγύπτου υπήρχαν 6 έδρες (από τις 100) αλλά μετά τις κυβερνητικές αλλαγές ο αριθμός μηδενίστηκε. Ως αντιστάθμισμα, η σεξουαλική παρενόχληση στην Αίγυπτο φαίνεται ότι θεωρείται πια έγκλημα και ότι όλο και περισσότερες γυναίκες τολμούν να καταγγέλλουν τέτοιου είδους συμπεριφορές.

Η Τυνησία θεωρείται η πιο φιλελεύθερη μουσουλμανική χώρα, αλλά το νέο σύνταγμα, που θεσπίστηκε μετά την Αραβική Άνοιξη, δεν προωθεί τα δικαιώματα των γυναικών περισσότερο από το παλιό. Στην πραγματικότητα, οι χώρες που πήραν μέρος στην Αραβική Άνοιξη είχαν και έχουν ως προτεραιότητα την αποφυγή των εμφυλίων πολέμων, των θρησκευτικών και εθνοτικών συγκρούσεων – η ατζέντα τους δεν περιλαμβάνει «δημοκρατία». Θέλουν να επανενταχθούν στην παγκόσμια οικονομία, από την οποία κινδύνευσαν να αποκοπούν εξαιτίας των ταραχών: η αβεβαιότητα για το πολιτικό τους μέλλον απέτρεψε τους επενδυτές και δεν ευνόησε την οικονομική ανάπτυξη. Η Αραβική Άνοιξη θα μπορούσε να αποδειχθεί επιζήμια για τα δικαιώματα των γυναικών και για οικονομικούς λόγους: όσο επεκτείνονται η ανεργία και η φτώχεια, τόσο δυσκολότερες θα γίνονται οι διεκδικήσεις για δικαιώματα.