Ποιοι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας;

Tι κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν σε αλλόκοτες θεωρίες, εξεζητημένα μυστικά και τερατώδη ψέματα; Πολλοί περνούν πολύ χρόνο στο Διαδίκτυο ακολουθώντας αλγορίθμους που τους οδηγούν σε όλο και πιο σκοτεινές γωνίες του ψηφιακού κόσμου, εκεί όπου τον λόγο έχουν οι ζηλωτές κάποιας τάχα εναλλακτικής αλήθειας.

Αν και με την κοινή λογική, τη γνώση της χρήσης του Διαδικτύου και το fact-checking, θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε τη διάχυση των ψεμάτων, φαίνεται ότι το πρόβλημα είναι βαθύτερο: οι ανθρωποι που πιστεύουν σε κουτοπόνηρη προπαγάνδα και που ταυτοχρόνως υποπτεύονται, με δήθεν περισσή οξύνοια, ότι εκτυλίσσονται μηχανορραφίες εις βάρος τους, έχουν συνήθως περισσότερες ανικανοποίητες ψυχικές ανάγκες από άλλους ανθρώπους. Διψούν «να μάθουν», επιθυμούν την ασφάλεια και προσπαθούν να διατηρήσουν κάποια αυτοεκτίμηση η οποία τους διαφεύγει: πιστεύουν ότι είναι έρμαια δαιμονικών δυνάμεων.

Η ευπιστία στη συνωμοσιολογία συνδέεται με υπερβολικό άγχος και κοινωνική απομόνωση, καταστάσεις που εμποδίζουν την κριτική σκέψη και δημιουργούν φοβίες. Οι άνθρωποι προσπαθούν να καθησυχάσουν αυτές τις φοβίες υιοθετώντας θεωρίες που είναι συγχρόνως απλοϊκές και σύνθετες και που συχνά απομονώνουν ακόμα περισσότερο το άτομο από το περιβάλλον. Κατά κάποιον τρόπο, η συνωμοσιολογία επιδεινώνει μια ήδη επιβαρυμένη ψυχική κατάσταση διότι όποιοι δεν πιστεύουν σε παραμύθια διακόπτουν τις σχέσεις τους με εκείνους που όχι μόνο πιστεύουν αλλά προσπαθούν και να πείσουν τον υπόλοιπο κόσμο. Η λεγόμενη «μολυσμένη πληροφόρηση» είναι αντιπαθητική σε όποιον δεν την ενστερνίζεται: οι άνθρωποι που αρχίζουν να μιλάνε για εξωγήινους, για σατανικά εμβόλια, για περασμένες ζωές και για φαντάσματα κλείνονται σε κοινότητες που μοιράζονται αυτές τις ιδέες· κανείς άλλος δεν επιζητεί την παρέα τους.

Ακροδεξιές ομάδες όπως το QAnon και το κίνημα αρνητών των εμβολίων αλιεύουν τους οπαδούς τους στα social media, ανάμεσα σε ανθρώπους που περιμένουν πάντοτε το χειρότερο και που έχουν μια ζοφερή εικόνα για τον κόσμο. Συνήθως πρόκειται για άτομα με προβλήματα υγείας, με λίγες επαγγελματικές και προσωπικές επιτυχίες, συχνά με οικονομικά προβλήματα κτλ, οι οποίοι φαντάζονται ότι τους περιβάλλουν κανίβαλοι που πίνουν το αίμα μωρών ή ότι για τα προβλήματά τους ευθύνεται ο Σατανάς αυτοπροσώπως. Και παρότι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπάρχουν threads που διαψεύδουν τις παλαβές θεωρίες, δεν τις ακολουθούν: τις θεωρούν fake news. 

Στους συνωμοσιολογικούς ιστοτόπους εκφράζονται άνθρωποι με ιστορικό ψυχικών και διανοητικών διαταραχών, τρομοκράτες, φανατικοί ισλαμιστές, μέλη ρατσιστικών οργανώσεων, άτομα με εγκληματικό μητρώο -όλοι αυτοί απελευθερώνονται στο Διαδίκτυο και περιγράφουν ιδέες καταδιώξεως όπως εκείνη που κυριαρχεί τον τελευταίο χρόνο περί αλλοίωσης του DNA μέσω του αντι-Covid εμβολίου. Άλλες παρόμοιες ιδέες είναι το ότι οι liberals επιδίδονται στην παιδοφιλία, ότι οι Κινέζοι διαθέτουν βιολογικά όπλα ένα εκ των οποίων ήταν ο Covid-19, ότι ο Μπιλ Γκέιτς βρίσκεται πίσω από το τσιπάκι το οποίο τοποθετείται στον οργανισμό μέσω του εμβολίου κι ότι η πανδημία είναι ένα μέσο ελέγχου του παγκόσμιου πληθυσμού.

Η πανδημία έκανε ακόμα πιο ευάλωτα τα ήδη ευάλωτα άτομα τα οποία πιστεύουν σε θεωρίες άλλων και την ίδια στιγμή είναι συχνά ικανά να κατασκευάσουν και να διαδώσουν δικές τους. Οπωσδήποτε η συγγένεια με τα πολιτικά άκρα παίζει κάποιο ρόλο, προπάντων όμως παίζει ρόλο το ότι τα ίδια τα πολιτικά άκρα έχουν μια συγκεκριμένη οπτική για τον κόσμο: ακροδεξιοί και ακροαριστεροί είναι εξίσου καχύποπτοι έναντι του «συστήματος», των μεγάλων επιχειρήσεων, των Εβραίων, των τραπεζών, των μυστικών υπηρεσιών, της επιστήμης, των διανοουμένων, των ελίτ και της ίδιας της λογικής. Εξάλλου, όσο πιο αρνητική εικόνα έχει κανείς για τον εαυτό του και για την ανθρωπότητα, τόσο πιο ανοιχτός γίνεται σε συνωμοσιολογικές θεωρίες. Η αντίληψη ότι «ο κόσμος είναι κακός» γεννά φαντασιώσεις Συντέλειας και συνδυασμού άσχετων πραγμάτων όπως π.χ. της τεχνολογίας 5G και του κορονοϊού- απομακρύνοντας τα άτομα από τη ρεαλιστική και ισορροπημένη εικόνα της πραγματικότητας.

Για τους συνωμοσιολόγους στις ΗΠΑ νομίζω ότι ευθύνεται η γενικότερη παιδεία που καλλιεργεί μια παράδοξη ελευθερία: ο καθένας μπορεί να έχει γνώμη για όλα· η ελευθερία του λόγου δεν πλαισιώνεται ούτε νομικά, ούτε κοινωνικά, ενώ στο σχολείο τα παιδιά δεν μαθαίνουν πώς να διαχειρίζονται πληροφορίες, να λύνουν πρακτικά προβλήματα και να συνδέονται θετικά με τους άλλους ανθρώπους. Αντιθέτως, στις ΗΠΑ ευνοείται η παράνοια η οποία έχει σημαδέψει πολλές ιστορικές περιόδους: όπως στη δεκαετία του 1950 υπήρχε έξαρση παρανοειδών αντιλήψεων για τα τέρατα από το μακρινό διάστημα και για την αυξανόμενη δύναμη του κομμουνιστικού κόμματος, έτσι σήμερα παρατηρείται έξαρση του αισθήματος της ανασφάλειας που μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλες μορφές εξτρεμισμού. Ένα ακόμη αμερικανικό πρόβλημα είναι εκείνο της ψυχιατρικής περίθαλψης: παρότι το να βγάζουμε τρελούς όσους πιστεύουμε ότι έχουν παράλογες ιδέες φαίνεται υπερβολικά εύκολη λύση, στις ΗΠΑ η ψυχιατρική βοήθεια χορηγείται σε λίγους. Οι υπόλοιποι το ρίχνουν στα ναρκωτικά και στη συνωμοσιολογία.