H εκδίκηση της δημογραφίας και οι αριθμοί

Το ζήτημα της δημογραφίας συνδέεται με τα συμπτώματα της παρακμής για τα οποία ανησυχεί ο δυτικός κόσμος εδώ και πάνω από έναν αιώνα. Η αύξηση του πληθυσμού στην Ασία και την Αφρική, ιδιαίτερα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, μαζί με τη χαμηλή γεννητικότητα των ευρω-Αμερικανών, θεωρείται από μερικούς σχολιαστές κίνδυνος «δημογραφικής αντικατάστασης» και πολιτισμικής αλλοίωσης.

Ο Michel Houellebecq στη Γαλλία, ο Murray Douglas στη Βρετανία, και βεβαίως οι συντηρητικές παρατάξεις σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο κάνουν λόγο επέλαση των βαρβάρων και καλούν για ενθάρρυνση της γεννητικότητας σε μια κούρσα δημογραφικού ανταγωνισμού. Το ότι η δημογραφία έχει γίνει πεδίο των εξτρεμιστών δεν σημαίνει ότι το πρόβλημα είναι ανύπαρκτο. Εξάλλου, το επισημαίνουν και μη συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις όπως οι οικολόγοι που πρεσβεύουν την υπο-ανάπτυξη και τη μείωση του παγκόσμιου πληθυσμού, μαζί με διάφορα κινήματα «no kids». Αλλά, είναι φυσικό σε ορισμένες χώρες όπου η γεννητικότητα είναι μικρότερη από δύο παιδιά ανά γυναίκα, να εγείρονται φόβοι για την εξαφάνιση συγκεκριμένων εθνών.

Η λύση που προτείνει η διεθνής αριστερά είναι το άνοιγμα σε πληθυσμούς από την Ασία και την Αφρική: η επιμειξία θα μπορούσε να βοηθήσει στην εξισορρόπηση της πληθυσμιακής πυκνότητας και στην ανανέωση των ευρω-αμερικανικών πληθυσμών. Αλλά ακόμα στο αυτόχθον εσωτερικό του ο ευρω-ατλαντικός κόσμος παρουσιάζει ανισορροπία γεννήσεων: στις ΗΠΑ οι Αφροαμερικανίδες έχουν δυσκολότερη πρόσβαση στον οικογενειακό προγραμματισμό και περισσότερες θρησκευτικές προκαταλήψεις· κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τις μουσουλμανικές κοινότητες στην Ευρώπη. Η προοπτική να μετατραπεί σε μειονότητα η ευρωπαϊκή πλειοψηφία τροφοδοτεί υπαρξιακό άγχος που δεν σχετίζεται τόσο με τη φυλή και το χρώμα, αλλά μάλλον με τον πολιτισμό, με τις αξίες και το νομικό σύστημα.

Η απόκτηση εθνικής ισχύος μέσω της γεννητικότητας είναι μια παλιά σύλληψη και συνδέεται με όλες τις εκφάνσεις του εθνικισμού. Σήμερα, καθώς υπάρχει πρόβλεψη για παγκόσμιο πληθυσμό 8,5 δισεκατομμυρίων ανθρώπων το 2030 -έναντι 7,8 δισεκατομμυρίων το 2020- η δημογραφία είναι μόνο μία από τις συνιστώσες του υπαρξιακού δράματος: αν ο πληθυσμός συνεχίσει να αυξάνεται με τον ίδιο ρυθμό φτάνοντας τα 9,7 δισεκατομμύρια το 2050, η σύνθεσή του θα έχει δευτερεύουσα σπουδαιότητα - το μείζον θα είναι η ανεπάρκεια των πόρων, ο συνωστισμός και η καταστροφή του περιβάλλοντος.

Τα προβλήματα που σχετίζονται με τη δημογραφία, άρα και με τους υπαρξιακούς φόβους, επηρεάζουν τη μεταναστευτική πολιτική: για παράδειγμα, εφόσον σήμερα στην Ευρώπη το 12% του πληθυσμού έχει γεννηθεί εκτός της ευρωπαϊκής ηπείρου, η κοινή γνώμη απαιτεί να μην αυξηθεί αυτό το ποσοστό, ενώ η δεξιά εύχεται να μειωθεί. Γενικά πάντως, ακόμα και η αριστερά, αν δεν το ομολογεί, θα ήθελε να αποφύγει ξένους πληθυσμούς σε ευρύτερη κλίμακα για να αποφύγει την πολυπλοκοποίηση ήδη υπαρχόντων προβλημάτων κοινωνικής συνοχής.

Υπάρχει ωστόσο κάτι αναχρονιστικό στο σύνθημα περί «κοιλιάς των γυναικών»: το χρησιμοποιεί τόσο ο Ερντογάν στην Τουρκία -με την πρόθεση της κατάκτησης της Δύσης- όσο και ο Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία όπου από το 1980 οι γεννήσεις μειώνονται και, σύμφωνα με τον ίδιον «υποχωρούν οι χριστιανικές αξίες». Στη δεκαετία 1960-1970, οι αυτονομιστές του Κεμπέκ καλούσαν τις γαλλόφωνες γυναίκες να ενισχύσουν τον τοπικό πληθυσμό προκειμένου να αποσχιστεί από τους αγγλόφωνους. Την ίδια εποχή το ίδιο έκανε ο Γιάσερ Αραφάτ προκειμένου να ενισχυθεί η παλαιστινιακή υπόθεση έναντι του Ισραήλ.

Την ιδέα συναντάμε στο περίφημο βιβλίο του Oswald Spengler «Η παρακμή της Δύσης» που χρονολογείται από το 1918: ο Γερμανός φιλόσοφος έχει εμπνεύσει την Oswald Spengler Society η οποία το 2018 βράβευσε τον Michel Houellebecq ως τον πιο «σπενγκλερικό» σύγχρονο συγγραφέα. Με λίγα λόγια, όσο περνάει ο καιρός η δημογραφία γίνεται ένα μαχητικό σπορ. Μάλιστα, μερικοί, οι πιο μαχητικοί, θεωρούν τους ξένους μετανάστες, ιδιαίτερα τους μουσουλμάνους, «αποίκους» στη Δύση ενοχοποιώντας τις Ευρωπαίες και τις Αμερικανίδες διότι δεν κάνουν παιδιά, διότι καταφεύγουν στην αντισύλληψη και στις εκτρώσεις.

Κανείς δεν ξέρει αν οι προφητείες θα επαληθευτούν: στη Γαλλία ο Ζαν-Λυκ Μελανσόν δηλώνει ότι προσδοκά μια Γαλλία «μιγάδων»· στη Βρετανία, το Συντηρητικό Κόμμα παρατηρεί με φρίκη τη γονιμότητα των αλλοδαπών που υπερβαίνει κατά πολύ εκείνη των αυτοχθόνων. Αλλά, οι Ευρωπαίοι, ιδιαίτερα όσοι είχαν εμπειρία φασισμού -Γερμανοί, Ιταλοί, Έλληνες- θυμούνται ότι η ενθάρρυνση για απόκτηση περισσότερων παιδιών συνδεόταν με εκείνα τα αυταρχικά καθεστώτα.

Ζούμε άραγε σε ένα «δημογραφικό χειμώνα»; Δύσκολο να απαντήσει κανείς διότι ο πολιτισμικός παράγοντας δεν μπορεί να εκτιμηθεί εύκολα. Οι αριθμοί δείχνουν ότι αντιστοιχούν 2,5 παιδιά ανά γυναίκα παγκοσμίως με μεγάλες διαφορές από χώρα σε χώρα και σε κάθε πολιτισμικό χώρο: στον αραβικό κόσμο αντιστοιχούν 3,2 παιδιά ανά γυναίκα, στην Κεντρική Ευρώπη και στη Βαλτική 1,6, στην ΕΕ 1,5 και στην Αφρική 4 με μερικές χώρες, όπως η Αγκόλα, το Τσαντ και η Δημοκρατία του Κονγκό να ξεπερνούν τα 5. Στην Ευρώπη τα χαμηλότερα ποσοστά γεννητικότητας έχουν η Ισπανία και η Ουκρανία (1,2) και η Ιταλία (1,3).

Η λογική λύση θα ήταν η επέκταση της αντισύλληψης και η χειραφέτηση των γυναικών στις χώρες με περιορισμένους πόρους. Αλλά αυτό είναι το δύσκολο. Το εύκολο είναι να δείχνουμε τις γυναίκες ως ένοχες για την πληθυσμιακή υποχώρηση μερικών εθνών και να τις χρησιμοποιούμε για στρατηγικούς σκοπούς.