Αυτοκτονίες και τα φαινόμενα Βέρθερος και Παπαγκένο

Τον Δεκέμβριο του 2020 δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσματα μιας μετα-ανάλυσης γύρω από πενήντα χρόνια ερευνών σχετικά με την πρόληψη των αυτοκτονιών και των αυτοτραυματισμών. Η ερευνητική ομάδα, με επικεφαλής την Kathryn Fox από το Πανεπιστήμιο του Ντένβερ και τον Xieyining Huang από Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, ανέλυσαν 1.125 μεθοδολογικά ακριβείς εργασίες που έγιναν κατά τον τελευταίο μισό αιώνα αναφορικά με την αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας, της κοινωνικής βοήθειας, της φαρμακευτικής αγωγής, της νοσηλείας και της φιλίας έναντι της αυτοκτονίας. Τα συμπεράσματα είναι καταθλιπτικά: παρά την πρόοδο της ψυχιατρικής και τη βελτίωση των υποδομών, η αποτροπή των αυτοκτονιών είναι σήμερα το ίδιο μάταιη όσο και πριν από πενήντα χρόνια. Οι περισσότεροι άνθρωποι που αυτοκτονούν έχουν κάνει από 10 μέχρι 40 ανεπιτυχείς απόπειρες: ούτε ο κύκλος των αγαπημένων προσώπων ούτε η ψυχιατρική μπορεί να τους εμποδίσει.

Ο αριθμός των αυτοκτονιών ανά 100.000 ανθρώπους αυξήθηκε κατά 60% από το 1960. Πρέπει να σημειώσουμε ότι, όσο παλιότερα, τόσο ελλιπέστερη ήταν η αναγνώριση και η καταγραφή των αυτοκτονιών ―σίγουρα όμως έχουν αυξηθεί. Σήμερα, περίπου το 1,5% του πληθυσμού βρίσκει τον θάνατο με δική του απόφαση. Η αυτοκτονία είναι μία από τις συχνότερες αιτίες θανάτου των νέων: το 2020, το 20% των θανάτων των εφήβων ήταν αυτοκτονίες.

Αν και θα περίμενε κανείς ότι μεγάλο μέρος των αυτοκτονιών σε όλο τον κόσμο συνδέονται με χρήση ναρκωτικών ή ψυχοτρόπων, στην πραγματικότητα, συνδέονται με λήψη τοξικών φυτοφαρμάκων. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και του 1990, η Σρι Λάνκα είχε το υψηλότερο ποσοστό αυτοκτονιών στον κόσμο. Όταν τα Ηνωμένα Έθνη έκαναν δυσκολότερη την πρόσβαση στα φυτοφάρμακα, ο συνολικός αριθμός των αυτοκτονιών μειώθηκε κατά 70%. Παρόμοια μείωση σημειώθηκε στο Μπαγκλαντές μετά την απαγόρευση πολλών τοξικών φυτοφάρμακων. Στη Νότια Κορέα, η απαγόρευση της πώλησης ζιζανιοκτόνων που χρησιμοποιείται συχνά ως δηλητήριο οδήγησε σε άμεση μείωση των αυτοκτονιών, πράγμα που συνέβη επίσης στην Κίνα και στο Νεπάλ. Φυσικά, είναι αδύνατο να αποκλειστούν πλήρως άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν τη μείωση των ποσοστών αυτοκτονίας, αλλά τα αποτελέσματα των περιορισμών φαίνεται ωστόσο να επιβεβαιώνουν τον ρόλο τους.   

Ο περιορισμός της πρόσβασης σε όπλα, ναρκωτικά και άλλες τοξικές ουσίες όπως το αλκοόλ, έχει επίσης συμβάλει στη μείωση του συνολικού αριθμού των αυτοκτονιών. Στην Ανατολική Ασία, στη δεκαετία του 1990, μια δημοφιλής μέθοδος αυτοκτονίας ήταν η καύση ξυλάνθρακα σε κλειστό χώρο προκειμένου να δημιουργηθεί θανατηφόρα συγκέντρωση μονοξειδίου του άνθρακα, πράγμα που έκανε τα σούπερ μάρκετ να εξετάζουν το προφίλ των ανθρώπων που αγόραζαν ψησταριές. Ένα άλλο απλό αποτρεπτικό μέσο ήταν τα κιγκλιδώματα στις γέφυρες και στις πλατφόρμες του μετρό και των τρένων που μείωσαν τα ποσοστά αυτοκτονιών. Με λίγα λόγια η αποτροπή είναι πιο επιτυχημένη όταν δυσκολεύει με μηχανικό τρόπο τον υποψήφιο αυτόχειρα, όταν καθιστά το εγχείρημα υπερβολικά περίπλοκο.

Υπάρχει κι ένας ακόμη τρόπος να μειωθούν οι αυτοκτονίες. Μέρος αυτών είναι απομιμήσεις: όταν αυτοκτονεί κάποιος διάσημος ακολουθεί συνήθως ένα κύμα παρόμοιων πράξεων. Το φαινόμενο είναι γνωστό ως «Βέρθερος» από τον αυτόχειρα ήρωα του Γκαίτε ο οποίος στα τέλη του 18ου αιώνα ενέπνευσε πολλούς αναγνώστες να αυτοκτονήσουν. Γι’ αυτό, μια από τις αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας είναι να μη γίνεται λόγος για αυτοκτονίες και προπάντων να μη δημοσιεύονται οι λεπτομέρειες. Πράγματι, στη Γαλλία, στις νεκρολογίες, η αυτοκτονία δεν αναφέρεται ποτέ ως λόγος θανάτου. Στην πραγματικότητα, το φαινόμενο «Βέρθερος» δεν αφορά ανθρώπους που δεν έχουν σκεφτεί ποτέ την αυτοκτονία ―απλώς μπορεί να ενθαρρύνει όσους τη σχεδιάζουν.

Η περιοχή με τις περισσότερες αυτοκτονίες παραμένει η Γροιλανδία, όπου το φαινόμενο αποδίδεται στους σκοτεινούς χειμώνες, με δεύτερη την Ινδία. Από τις ευρωπαϊκές χώρες πρώτη σε αυτοκτονίες έρχεται η Ρωσία και δεύτερη η Λιθουανία, ενώ τελευταίες έρχονται οι χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η παγκόσμια αναλογία ανδρών γυναικών είναι 3 προς 1.

Η μετα-ανάλυση του 2020 αναφέρει επίσης το «φαινόμενο Παπαγκένο» που παραπέμπει στην όπερα «Ο μαγεμένος αυλός» του Μότσαρτ. Τον Παπαγκένο αποτρέπουν από την αυτοκτονία τρία πνεύματα που του θυμίζουν τον μαγικό αυλό και τις καμπάνες ―κατά κάποιον τρόπο τού λένε ότι έχει πράγματα να κάνει. Στο φαινόμενο Παπαγκένο μπορούν να συμβάλουν, όπως γράφει ο αυστραλιανός ιστότοπος Quillette, τα ΜΜΕ παρουσιάζοντας τις αυτοκτονίες χωρίς καμιά μυθοποιητική διάθεση. Σύμφωνα με τη μυθολογία, όταν στην αρχαία Μίλητο, σε μια περίοδο έξαρσης των αυτοκτονιών, η πολιτεία αποφάσισε óτι οι σοροί των αυτοχείρων θα διαπομπεύονταν γυμνές στην αγορά και στους δρóμους, οι αυτοκτονίες σταμάτησαν.