Το κίνημα αποκαθήλωσης των κλασικών φιλοσόφων

Το 1962 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ δίδασκε στο Morehouse College, όπου προσπαθούσε να συμβάλει στη βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου των Αφροαμερικανών. Στη λίστα των βιβλίων που πρότεινε τότε στους σπουδαστές ήταν η «Πολιτεία» του Πλάτωνα, τα «Ηθικά Νικομάχεια» του Αριστοτέλη, η «Πολιτεία του Θεού» του Αυγουστίνου, καθώς και τα έργα του ωφελιμιστή φιλοσόφου Tζέρεμι Μπένθαμ και του φιλελεύθερου πολιτικού φιλοσόφου Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ο Κινγκ δεν θα ήταν ο Κινγκ αν δεν είχε κατανοήσει το βασικό νόημα μιας φιλελεύθερης εκπαίδευσης, αν δεν ήξερε ότι οι ιδέες μπορούν να ξεπεράσουν τον χώρο και τον χρόνο, τον πολιτισμό και τη φυλή. Περιέργως για τα μάτια του σημερινού politically correct, την άποψη αυτή μοιραζόταν και ο Μάλκολμ Χ.

Ίσως δεν υπάρχει τίποτα πιο συναρπαστικό από το να μπαίνει κανείς σε έναν εντελώς καινούργιο κόσμο από μια διαφορετική εποχή και να διαπιστώνει πόσο ανθεκτικές είναι μερικές ιδέες παρότι έχουν περάσει χιλιετίες. Πράγμα που ελάχιστοι μπορούν να κάνουν σήμερα, εφόσον ελάχιστοι ασχολούνται πια με τα ελληνικά και τα λατινικά. Δεν ξέρουν τι χάνουν με το να μη γνωρίζουν τα γραπτά του Κάτουλλου, του Τάκιτου και του Κικέρωνα. Το κίνημα της ενοχοποίσης των λευκών που σαρώνει τα αμερικανικά πανεπιστημήμια έχει διαφορετική γνώμη: oι κλασικοί παραείναι λευκοί.

Πέρα ότι πρόκειται για αναχρονισμό, πώς μπορεί κανείς να αναγάγει την εκπληκτική ποικιλία, το βάθος και το εύρος των κειμένων ενός ολόκληρου αρχαίου μεσογειακού κόσμου σε ένα χρώμα δέρματος; Πώς μπορεί να διαβάζει τον Αριστοτέλη και να καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πιο προφανής ιδιότητα της ιδιοφυΐας του ήταν η «λευκότητά» του;

Μπορεί. Με δύο διεστραμμένους τρόπους. Ο ένας βλέποντας τον αρχαίο κόσμο ως ένα είδος θεμελιώδους απόδειξης της ανωτερότητας της «λευκής φυλής», ό,τι κι αν σημαίνει αυτό: οι ιμπεριαλιστές και οι φασίστες αγαπούσαν πάντα αυτό το θέμα. Η ίδια η λέξη «φασισμός» προέρχεται από τους Ρωμαίους: «fasces», δέσμη αρχείων και εγγράφων που χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει την εξουσία του κράτους. Οι διαδηλωτές στο Σάρλοτσβιλ της Βιρτζίνια κρατούσαν σημαίες με σύμβολα του ρωμαϊκού κράτους, ενώ οι διαδικτυακοί φασίστες υιοθετούν συχνά κλασικά ψευδώνυμα. Στην ιστοσελίδα Stormfront όπου αναδεικνύονται ρατσιστικές ιδέες λευκής υπεροχής ανέβηκε μια φωτογραφία του Παρθενώνα δίπλα στο σύνθημα «Κάθε μήνας είναι λευκός μήνας ιστορίας» ως απάντηση τον «μήνα μαύρης ιστορίας» που εκτυλίσσεται στα αμερικανικά σχολεία.

Ο άλλος τρόπος για να δει κανείς τις κλασικές σπουδές ως εκδήλωση «λευκής υπεροχής» είναι να ασπαστεί τη φυλετική κριτική θεωρία που είναι της μόδας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η Δύση, η οποία είναι ένοχη για τα μεγαλύτερα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας (δουλεία, ιμπεριαλισμό), στήριξε τον πολιτισμό μας πάνω σ’ αυτή την αρχαία φιλοσοφία και γραμματεία. Ποια είναι η λογική πλάνη των αναθεωρητών της φυλετικής κριτικής θεωρίας; Συρρικνώνουν έναν ολόκληρο, πολύπλευρο, πλουραλισμό πολιτισμό που απλώθηκε από την Τουρκία και τη Βόρεια Αφρική μέχρι τα σύνορα της Σκοτίας στην κατά καιρούς κακοποίηση της φιλοσοφικής του βάσης - σαν να λέμε ότι η επιστήμη δεν θα πρέπει πλέον να υπάρχει επειδή ορισμένοι επιστήμονες κάποτε έκαναν απάνθρωπα πειράματα ευγονικής.

Ο άνθρωπος που έγινε η φωνή του κινήματος της αποκαθήλωσης των κλασικών, o Dan-el Padilla Peralta, είναι μετανάστης από τη Δομινικανή Δημοκρατία, που πέρασε τα νεανικά του χρόνια στο Χάρλεμ και που ανίχνευσε τον παλμό της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας στο χιπ χοπ. Αλλά ο θαυμασμός του για την αρχαία ελληνορωμαϊκή γραμματεία δεν διήρκεσε πολύ: μια μέρα, όπως λέει, «ξαναγεννήθηκε» και αποφάσισε «να ασχοληθεί ενεργά με την απο-αποικιοποίηση του μυαλού του» ανατρέποντας ολόκληρο το πεδίο των σπουδών του. 

Οι New York Times, που έδωσαν βαρύτητα στον Peralta και στην πυροδότηση της εκδίκησης, παραδέχτηκαν ότι οι κλασικές σπουδές είναι μέρος της ιστορίας της λευκής φυλής

Οι New York Times που έδωσαν βαρύτητα στον Peralta και στην πυροδότηση αυτής της εκδίκησης παραδέχτηκαν ότι οι κλασικές σπουδές είναι μέρος της ιστορίας της λευκής φυλής: «είναι τα οστά και τα νεύρα του ίδιου σώματος, μεγάλωσαν μαζί, και ίσως χρειαστεί να πεθάνουν μαζί». Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν ότι χρειάζεται αγώνας «εναντίον ενός συστήματος σχέσεων εξουσίας που παράγεει συγκεκριμένες χειρονομίες, διαθέσεις, συναισθήματα και καταστάσεις ύπαρξης και που διαπερνά τα πάντα παντού.» Κάτι σαν το Άγιο Πνεύμα δηλαδή;

Μαζί με την ελληνορωμαϊκή παράδοση η μπάλα παίρνει την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό που στηρίχτηκαν σ’ αυτή. Γιατί οι μεγάλες μορφές του Διαφωτισμού είδαν την Ελλάδα και τη Ρώμη ως το πολιτιστικό αποκορύφωμα; Διότι ήταν το πολιτιστικό αποκορύφωμα. Και ναι, τις συνέδεσαν με την ευρωπαϊκή κοινωνία η οποία θέσπισε τον πολιτισμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αλλά οι μελετητές των «αποικιακών» και «μετα-αποκιακών» σπουδών, καθώς και των σπουδών φύλου κατακρίνουν το παρελθόν με τα μάτια του του 21ου αιώνα, κατηγορώντας τους στοχαστές του Διαφωτισμού για ρατσισμό -ιδεοληψία που πράγματι επικρατούσε στον 18ο αιώνα- χωρίς αυτό να ακυρώνει τη σπουδαιότητα του Διαφωτισμού. Η απλή και σωστή παρέμβαση θα ήταν να προστεθούν στα σπουδαία έργα των Ευρωπαίων κλασικών, άλλα σπουδαία έργα από από διαφορετικούς πολιτισμούς και να διευρυνθεί η ιδέα των κλασικών.

Η woke culture και η cancel culture, δύο διαστάσεις του ίδιου φαινομένου, καλούν για το μεγάλο σάρωμα: πολλοί, κατά τα άλλα, ευφυείς άνθρωποι φαίνονται έτοιμοι να αποδώσουν οποιαδήποτε αντίληψη για τον πολιτισμό, τα οικονομικά, τη μετανάστευση, την οικογενειακή δομή στη «φυλή» και όλα τα δεινά των κοινωνιών στις «λευκές αξίες». Πρόκειται για μια ιδεολογία που κατασκευάζει ζηλωτές: το να βλέπεις τον κόσμο ως δυαδικό και να επιλέγεις την πλευρά της δικαιοσύνης κάνει τη ζωή πολύ πιο σημαντική. Εξαλείφει την αμφιβολία και την πολυπλοκότητα. Φαίνεται ότι νιώθουμε καλύτερα όταν πιστεύουμε ότι ανήκουμε σε μια φυλή και έχουμε έναν απλό, πολύ συγκεκριμένο εχθρό, ορατό τοις πάσι: το χρώμα του δέρματος είναι απλό και ορατό, αν και, στην πραγματικότητα, έχει κάμποσες αποχρώσεις, οπότε το πράγμα μπερδεύεται.

Αν και η φυλετική ερμηνεία του κόσμου είναι ρατσιστική συνεπάγεται μια μορφή ψυχικής απελευθέρωσης. Αλλά η φυλετική κριτική θεωρία, σε αντίθεση με τις περισσότερες θρησκείες, δεν προσφέρει ευκαιρία υπερβατικής απόδρασης από τα εγκόσμια συστήματα: προσφέρει μόνο την υπόσχεση του μόνιμου κοινωνικού αγώνα ως ανταμοιβή.

Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, κανένα πρόβλημα δεν λύνεται, ο αγώνας συνεχίζεται. Ούτε ο μεγάλος Αφρο-αμερικανός αγωνιστής W.E.B. DuBois δεν το πίστευε αυτό: εκτός του ότι προέβλεπε τη επίλυση των ρατσιστικών συγκρούσεων μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα (ο DuBois πέθανε το 1963), οι αναγνώσεις του περιελάμβαναν τον Σαίξπηρ, τον Μπαλζάκ και τον Ντυμά. Η τραγική ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι, ενώ αυτή η ελευθερία του νου κάποτε συνέβαλε στη χειραφέτηση των Αφρο-αμερικανών, τώρα η μοίρα τους είναι στα χέρια νεορατσιστών διαφορετικού αλλά εξίσου ανθεκτικού είδους με τους παλαιορατσιστές.