Τι μας διδάσκει ο Σαίξπηρ για την πανδημία σήμερα

Το 1564 στο Στράτφορντ-Απόν-Έιβον το ένα τέταρτο του πληθυσμού πέθανε από την πανούκλα. Ένα από τα ελάχιστα βρέφη που σώθηκαν ήταν ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Γεννήθηκε τον Απρίλιο του ίδιου έτους και λίγες εβδομάδες μετά τη βάπτισή του στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδας, το δημοτολόγιο έγραφε: «Hic incepit pestis» (Από εδώ ξεκινά η πανούκλα).

Στην εφηβεία του, ο Σαίξπηρ θα είχε ακούσει ατελείωτες ιστορίες για εκείνη την φοβερή επιδημία και το πιθανότερο είναι να είχε γονατίσει συχνά μαζί με τους γονείς του στην εκκλησία για να προσευχηθεί μνημονεύοντας αυτούς που χάθηκαν. Όταν αργότερα έγινε επαγγελματίας ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και μέτοχος στο θέατρο Globe του Λονδίνου, η πανούκλα ήταν μια πραγματική επαγγελματική όσο και υπαρξιακή απειλή. Η ζωή του σφραγίστηκε από το τραύμα του μολυσματικού λοιμού, ωστόσο μερικά από τα πιο σπουδαία έργα του γράφτηκαν στη σκιά της πανούκλας και σε συνθήκες σκληρής καραντίνας και απομόνωσης: με κλειστά τα θέατρα στην επιδημία του 1592-3 ο νεαρός τότε θεατρικός συγγραφέας δημοσιεύει το έργο «Αφροδίτη και Άδωνις», το 1603-4, όταν η πανούκλα απέτρεψε ακόμα και τους εορτασμούς στέψης του Ιάκωβου I και ένας στους πέντε κατοίκους του Λονδίνου έχανε τη ζωή του, ο Σαίξπηρ γράφει το «Με το Ίδιο Μέτρο», ενώ στο ξέσπασμα της επιδημίας το καλοκαίρι του 1606, ολοκληρώνει τον «Βασιλιά Ληρ».

Τα θέατρα παρέμεναν κλειστά στις πανδημίες
Συνηθίζουμε να λέμε ότι η Ελισαβετιανή περίοδος αποτελεί τη χρυσή εποχή του δράματος, όμως μέχρι πρόσφατα λίγη προσοχή δόθηκε στο γεγονός ότι εκείνη την εποχή τα θέατρα έκλειναν για μήνες ολόκληρους υπό τον φόβο τρομερών λοιμών, κυρίως της βουβωνικής πανώλης, μιας επιδημίας που άφηνε μεγάλο αριθμό νεκρών στο διάβα της − αναλογικά το ποσοστό θνησιμότητας ήταν πολύ υψηλότερο σε σχέση με τη σημερινή επιδημία της Covid-19. Οι γιατροί δεν είχαν ιδέα τι ήταν αυτό που πυροδοτούσε την έκρηξή της −πιθανόν τα ποντίκια και οι ψύλλοι, κυρίως τους ανοιξιάτικους και καλοκαιρινούς μήνες− και το μόνο που μπορούσαν να κάνουν ήταν να απαγορεύουν κάθε είδους συγκεντρώσεις και –εκτός από τις εκκλησίες– να κλείνουν όλους τους δημόσιους χώρους. Φυσικά, τα θέατρα ήταν από τα πρώτα που υπέστησαν τις συνέπειες, ύποπτα ούτως ή άλλως ως κέντρα αμαρτίας και ακολασίας: «η αιτία της αρρώστιας είναι η αμαρτία και η αιτία της αμαρτίας είναι τα θέατρα», κατά τους ιεροκήρυκες της εποχής. 

Τα περισσότερα, όπως το θέατρο Globe, ήταν φτιαγμένα με ξύλο και άχυρο, ιδανικά για να κάνουν φωλιές τρωκτικά και ψύλλοι ενώ οι θεατές ήταν στην κυριολεξία ο ένας πάνω στον άλλον αφού κάθε παράσταση γέμιζε ασφυκτικά από κόσμο. Έτσι μεταξύ 1603 και 1613 τα θέατρα του Λονδίνου έκλεισαν συνολικά για διάστημα 78 μηνών − περισσότερο από το 60% του χρόνου λειτουργίας τους.

Σαίξπηρ: το «λογοτεχνικό εμβόλιο» αντίδοτο στην Covid-19

Ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ έζησε όλο αυτό το διάστημα της καραντίνας απομονωμένος στο σπίτι του στο Λονδίνο, στην οδό Silver Street. Από το παράθυρό του αντίκριζε μια ρημαγμένη πόλη – τα μαγαζιά κλειστά, λιγοστά σκυλιά να αλυχτούν στα έρημα σοκάκια και οι υπάλληλοι της κομητείας να τριγυρνούν κραδαίνοντας μεγάλα ραβδιά για να απομακρύνουν τον κόσμο. Όλοι τους φορούσαν αυτοσχέδιες δερμάτινες μάσκες προστασίας που έμοιαζαν με ράμφος πουλιού και κρατούσαν δοχεία με κόκκινη μπογιά για να σταμπάρουν με έναν σταυρό τα σπίτια που χτύπησε ο θάνατος. Και η καμπάνα της εκκλησίας απέναντι από το σπίτι του δεν σταματούσε να χτυπάει πένθιμα για έναν ακόμη νεκρό. Οι συνθήκες ήταν αποκαρδιωτικές για έναν θεατρικό συγγραφέα αλλά ο Σαίξπηρ είχε ένα μοναδικό χάρισμα. Πίσω από τον ζόφο και την καταστροφή, οραματίστηκε τον Θαυμαστό Καινούργιο Κόσμο («Τρικυμία», 1610-1611) που θα έλαμπε Σαν μια Σκηνή («Όπως Αγαπάτε», 1610) κι εκεί θα ζωντάνευαν ιστορίες για βασιλιάδες, πριγκίπισσες και στρατηγούς που στο τέλος θα πέθαιναν χτυπημένοι από την ασίγαστη δίψα για εξουσία ή λαβωμένοι από τον απελπισμένο έρωτα και την ανυπόφορη ζήλεια. Όχι όμως από την πανούκλα. Και, πράγματι, κανένας ήρωας του Σαίξπηρ δεν πεθαίνει από τον μολυσματικό λοιμό: στον «Οθέλλο» η Δυσδαιμόνα στραγγαλίζεται στο κρεβάτι της, ο Χείρων και ο Δημήτριος του «Τίτου Ανδρόνικου» σφαγιάζονται, ο Τζον Γκοντ στον «Ριχάρδο Β΄» πεθαίνει στα βαθιά του γεράματα και η Οφηλία του «Άμλετ» πηγαίνει από πνιγμό. Μόνο στον «Ρωμαίο και Ιουλιέτα» ο ρόλος της πανούκλας είναι αποφασιστικός στην τραγική εξέλιξη της ιστορίας αφού το γράμμα του μοναχού Ιωάννη για τον ψεύτικο θάνατο της Ιουλιέτας δεν φτάνει ποτέ στον Ρωμαίο γιατί ο αγγελιοφόρος κρατείται σε 40ήμερη απομόνωση (quarantine) όταν ξεσπάει λοιμός στην πόλη κι έτσι ο Ρωμαίος, συντετριμμένος, πίνει το δηλητήριο, νομίζοντας την Ιουλιέτα νεκρή. Η Ιουλιέτα ξυπνά και, βλέποντας τον Ρωμαίο νεκρό, αυτοκτονεί με το σπαθί του.

Η πανούκλα στο έργο του Σαίξπηρ είναι παντού και πουθενά. Όμως η μάστιγα της αρρώστιας δεν έγινε ποτέ κεντρικό θέμα στις τραγωδίες του, όπως και το Λονδίνο της εποχής του δεν έγινε ποτέ ο καμβάς κάποιας παράστασης. Τα στατιστικά των θανάτων και η αρρώστια δεν έχουν θέση στο έργο του παρά αόριστα και υπαινικτικά κι αυτό γιατί το ρεαλιστικό ντοκιμαντέρ, η αποτύπωσης της τρέχουσας πραγματικότητας δεν ήταν του γούστου του.

Οι τραγωδίες του Σαίξπηρ, αν και δεν αρνούνται την πληγή που αφήνει ο λοιμός και οι επιδημίες, αυτό που αναδεικνύουν είναι η μοναδικότητα της ανθρώπινης κατάστασης και η συμφιλίωση των ηρώων του με τον θάνατο. 

Τα πρόσωπα στα έργα του Σαίξπηρ δεν αψηφούν τον θάνατο αλλά τον νοηματοδοτούν. Πέρα από περίτεχνες πλοκές και ανατρεπτικά δράματα, στο κέντρο της αφήγησής του βρίσκεται η ανθρώπινη μοναδικότητα ως το πιο ισχυρό αντίδοτο στον όλεθρο και την απώλεια. Ίσως γι' αυτό η Έμμα Σμιθ, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, επιμένει ότι ο Σαίξπηρ είναι το «λογοτεχνικό εμβόλιο» που θα μας κάνει άτρωτους και στη σημερινή επιδημία της Covid-19.