Όταν η πραγματικότητα συναντά το Χόλιγουντ

Στην ταινία «Monuments Men» του 2014, ο Τζορτζ Κλούνεϊ σκηνοθετεί την –βασισμένη σε αληθινά γεγονότα- ιστορία μιας διμοιρίας αποτελούμενης από ιστορικούς τέχνης και μουσειολόγους, οι οποίοι ενόψει της λήξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου διαπέρασαν τις γραμμές των ναζί και διέσωσαν μια σειρά από αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης από τα χέρια του Χίτλερ, που είχε διατάξει την καταστροφή τους, σε περίπτωση ήττας της Γερμανίας.

Στη «Γυναίκα από χρυσό», που υπέγραψε μια χρονιά αργότερα ο Σάιμον Κέρτις, παρουσιάζεται η επίσης πραγματική ιστορία της Μαρία Άλτμαν, μίας Εβραίας από τη Βιέννη, η οποία σε μεγάλη ηλικία κατάφερε στη διασημότερη δικαστική υπόθεση στα χρονικά της τέχνης να ανακτήσει τα έργα που είχαν κλέψει οι ναζί από την οικογένειά της, που ανάμεσά τους ξεχώριζε το διάσημο «Portrait of Adele Bloch-BauerI» του Γκούσταβ Κλιμτ.

Εκτός οθόνης, ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Νίκος Αναστασιάδης, και ο εκλεγμένος ηγέτης των Τουρκοκυπρίων, Μουσταφά Ακιντζί, συμφώνησαν στην τελευταία τους συνάντηση στις 26 Φεβρουαρίου την επιστροφή πέραν των 200 έργων τέχνης που βρίσκονταν στην κατοχή Ελληνοκυπρίων της Αμμοχώστου, τα οποία περισυνέλεξαν και φρόντισαν Τουρκοκύπριοι που βρέθηκαν στην πόλη μετά την κατάληψή της από τον τουρκικό στρατό, τον Αύγουστο το 1974.

Η συγκεκριμένη ενέργεια έρχεται μεταξύ μιας σειράς Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) που παίρνουν κατά καιρούς οι δύο ηγέτες σε μια προσπάθεια να φέρουν πιο κοντά τις δύο κοινότητες και είχε δρομολογηθεί από τη Δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή για τον Πολιτισμό, μια από τις μικτές επιτροπές που έχουν συσταθεί με μέλη Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους για να αναλαμβάνουν δράση σε ζητήματα που αφορούν ολόκληρη την Κύπρο, όπως αναστήλωση μνημείων, προώθηση πολιτιστικών εκδηλώσεων και στις δύο πλευρές, ζητήματα υγείας κτλ.

Εν προκειμένω, τα περίπου 210 έργα τέχνης Κυπρίων και Ελλαδιτών καλλιτεχνών που φυλάσσονταν ως το 1974 σε ιδιωτικές κατοικίες, ατελιέ, πινακοθήκες και βιβλιοθήκες αναμένεται να επιστραφούν στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους, εφόσον αυτοί εντοπιστούν. Μιλώντας στην Athens Voice, η συμπρόεδρος της Τεχνικής Επιτροπής, Ανδρούλα Βασιλείου (τέως Επίτροπος της Κύπρου στην ΕΕ), ανέφερε πως κατόπιν οδηγιών του κ. Ακιντζί, τα έργα, που είχαν συλλέξει μεμονωμένα Τουρκοκύπριοι από διάφορες περιοχές της Αμμοχώστου, έχουν συγκεντρώθηκαν σε έναν χώρο, όπου, αφού φωτογραφήθηκαν και καταγράφηκαν, έχουν τυλιχθεί για σκοπούς φύλαξής τους. «Ωστόσο, η ταυτοποίηση των δικαιούχων είναι δύσκολη. Αρκετοί ζωγράφοι έχουν πεθάνει κι όσοι ζουν μπορεί να μην είναι οι ιδιοκτήτες των έργων, αφού ορισμένα είχαν πουληθεί. Είναι μια δύσκολη και επίπονη διαδικασία, η οποία θα πάρει καιρό. Μας απασχολεί εξάλλου η ασφάλεια των έργων, αφού πρόκειται για έργα μεγάλης αξίας», ανέφερε.

Οι πίνακες εντοπίστηκαν στην πόλη της Αμμοχώστου, η ελληνική συνοικία της οποίας, γνωστή και ως Βαρώσια, είναι κλειστή και ακατοίκητη μετά την κατάληψή της από τον τουρκικό στρατό, το 1974 (ΦΩΤΟ: Δήμος Αμμοχώστου).

Μέχρι το 1974, η Αμμόχωστος ήταν το επίκεντρο της πολιτιστικής δράσης στην Κύπρο, με το θέατρο, τη ζωγραφική, τη λογοτεχνία και τη μουσική να ανθούν στην παραθαλάσσια πόλη. Εκεί βρέθηκαν κατά καιρούς, μεταξύ άλλων, ο Σεφέρης, ο Ελύτης κι ο Καββαδίας, οι οποίοι φιλοξενήθηκαν στο περίφημο εξοχικό του δικηγόρου και εκδότη κυπρολογικών βιβλίων, Ευάγγελου Λοΐζου, «ένα σπίτι που πάει να γίνει φυτό» κατά τον Μικρασιάτη νομπελίστα - μια περίπου παράγκα που στέκει ακόμα, ελάχιστα μέτρα από την περίφημη ακτή της πόλης. Στην Αμμόχωστο ξεχώριζε μεταξύ άλλων κι η πλέον σημαντική ιδιωτική βιβλιοθήκη του νησιού, αυτή του Μήτσου Ν. Γ. Μαραγκού, που αριθμούσε χιλιάδες πολύτιμες και σπάνιες εκδόσεις, όλες τους δερματόδετες, με τα αρχικά του συλλέκτη χαραγμένα σε κάθε τόμο. Η βιβλιοθήκη του Μαραγκού δεν γλίτωσε τη σύληση: ένα μέρος της διασώζεται σήμερα σε τουρκοκυπριακό αρχείο που στεγάζεται σε ιδιωτική κατοικία που ανήκει σε Ελληνοκύπριο, στην επίσης κατεχόμενη Κερύνεια, ενώ τα υπόλοιπα βιβλία έχουν πουληθεί σε ιδιωτικές συλλογές σε όλο τον κόσμο και η ανάκτησή τους είναι μάλλον αδύνατη.

Επιχείρηση «The Monuments Men»
Όσο για τους πίνακες που πρόκειται να επιστραφούν, ανάμεσά τους βρίσκονται αρκετοί του Αμμοχωστιανού ζωγράφου Γεώργιου Πολυβίου Γεωργίου [Πολ Γεωργίου], έργα του οποίου είχαν φτάσει να κοσμούν ακόμη και τη συλλογή του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Μετά την εισβολή, τα πλείστα από αυτά έμειναν εγκλωβισμένα στην πόλη-φάντασμα και λεηλατήθηκαν. Δύο όμως έργα του Γεωργίου ανακτήθηκαν τρεις δεκαετίες μετά με έναν τρόπο που θυμίζει πολύ τα σενάρια του Χόλιγουντ:

Στις 13 Αυγούστου 1974, μόλις κατέρρευσαν οι συνομιλίες για το Κυπριακό στη Γενεύη και ελάχιστες ώρες προτού ξεκινήσει η β’ φάση της τουρκικής εισβολής με την κατάληψη της Αμμοχώστου, η οικογένεια Καντούνα εγκατέλειψε την πατρική εστία για να διασωθεί. Η μάνα τους αναπολούσε πάντα τους πίνακες του προσωπικού τους φίλου Πολ Γεωργίου που άφησαν πίσω πάνω στη βιαστική τους φυγή. Ανάμεσά τους ξεχώριζαν τα έργα «Ξύλινη Κούκλα», ένας πίνακας που η Στάλω Καντούνα είχε αγοράσει από τον Γεωργίου πριν καν τον ολοκληρώσει, και η «Λήδα και ο κύκνος».

Ανάμεσα στους πίνακες που έχουν συλλεχθεί για να επιστραφούν στους Ελληνοκύπριους ιδιοκτήτες τους είναι και αρκετοί του γνωστού Κύπριου καλλιτέχνη Πολ Γεωργίου.

Τριάντα ακριβώς χρόνια μετά, το 2004, λίγους μήνες αφότου άνοιξαν τα οδοφράγματα, ο υιός Κωνσταντής Καντούνας, ενήλικος πια, βρέθηκε με μια παρέα σε μια παραθαλάσσια πανσιόν στα κατεχόμενα, «όπου τα πάντα ήσαν κλεμμένα. Ακόμη και οι πόρτες που τελείωναν δέκα εκατοστά πάνω από το πάτωμα ήταν και αυτές, ξεκάθαρα, κλεμμένες», όπως περιέγραψε πριν δέκα χρόνια σε άρθρο του στο Βήμα.

Κι εκεί, πάνω από την πόρτα του αποχωρητηρίου, είδε να στέκει άθικτη η «Ξύλινη Κούκλα», και λίγο παραπέρα, απροστάτευτη από τη φθορά, η «Λήδα και ο Κύκνος». Ο ιδιοκτήτης της ταβέρνας ήταν τουλάχιστον εχθρικός στο ενδεχόμενο επιστροφής των έργων («Τώρα αυτά είναι δικά μας, να πάτε στο καλό» τους είπε), όμως τελικά, επιστρατεύοντας γνωριμίες και καταβάλλοντας σε έναν μεσάζοντα 1.000 λίρες, ο δικηγόρος ανέκτησε την «Ξύλινη κούκλα» πίσω από την οποία βρήκε την αφιέρωση του ίδιου του ζωγράφου στη μητέρα του: «Τη αρματωλώ Στάλα Καντούνα, Γ. Πολ. Γεωργίου ΙΙΙ/IV/1963».

Αντίθετα, το έργο «Λήδα και ο Κύκνος» δεν στάθηκε δυνατό να το ανακτήσουν απλώς πληρώνοντας ένα αντίτιμο. «Όσοι προσεγγίζουν με τρόπο απαξιωτικό τις αμερικανικές κινηματογραφικές υπερπαραγωγές, διαπράττουν κατά την άποψή μου σφάλμα μέγα. Με έμπνευση τις ταινίες «How to steal a million» και «The Thomas Crown Affair» επανακτήθηκε στη συνέχεια και η «Λήδα και ο Κύκνος». Ίσως έπειτα από χρόνια να κυκλοφορήσει στην αγορά ένας πλαστός Γεωργίου. Ένας πλαστός Γεωργίου που σίγουρα έχει και αυτός την ιστορία αλλά και την αξία του», είχε αρκεστεί αρχικά να δηλώσει ο δικηγόρος στη Λευκωσία σήμερα κ. Καντούνας, ο οποίος μερικά χρόνια αργότερα αποκάλυψε τις λεπτομέρειες της επιχείρησης: επιστρατεύοντας έναν ζωγράφο, επισκέφθηκαν από κοινού πολλές φορές την πανσιόν για να φωτογραφήσουν και να βιντεοσκοπήσουν τον πίνακα. Αφού μέτρησαν κρυφά και τις διαστάσεις, επέστρεψαν στη Λευκωσία, όπου ο ζωγράφος κατασκεύασε ένα πιστό αντίγραφο, το οποίο άφησε μια βδομάδα στον κήπο για να σκονιστεί και να φαίνεται παλιό. Προτού αντικαταστήσει τον γνήσιο πίνακα της οικογενειακής συλλογής με τον πλαστό που είχε μόλις αποκτήσει, ο Καντούνας τον τέσταρε στο έμπειρο βλέμμα της μάνας του, η οποία αναγνώρισε τη διαφορά, παρότι είχε τρεις δεκαετίες να τον δει. «Δεν είναι αυτός. Τα δάχτυλα των ποδιών του Γεωργίου ήταν πιο παχουλά!» είπε.

Στη συνέχεια, ο Καντούνας, με τη βοήθεια ακόμη τριών συνεργών, βρέθηκαν με τον πίνακα στη γνωστή πανσιόν. Ένας ανέλαβε να απασχολεί τον ιδιοκτήτη, ένας το γκαρσόνι κι ένας άλλος επιθεωρούσε δήθεν τα δωμάτια, ώστε ο Καντούνας να αντικαταστήσει τον πίνακα και να τοποθετήσει τον αυθεντικό στο αυτοκίνητό του. Όμως τότε, στο κατά τα άλλα νεκρό τοπίο, εισέβαλε ένα γκρουπ Γερμανών τουριστών. «Ήμουν εκεί εγκλωβισμένος, ο αληθινός πίνακας πάνω στον τοίχο και στις καρέκλες ο ψεύτικος. Έριξα ένα μπουρνούζι επάνω διότι τάχατες είχαμε πάει για μπάνιο. Πέρασαν δύο ώρες εφιαλτικές, στο τέλος είχε μείνει μόνο μία παρέα. Ήθελα 28 δευτερόλεπτα, διότι ήταν χρονομετρημένο, για να κατεβάσω τον αληθινό, να βάλω τον ψεύτικο και να βάλω τον αληθινό μέσα στο αυτοκίνητο. Μια στιγμή που είχε μείνει στο δωμάτιο μόνο ένα άτομο που έβλεπε από την άλλη πλευρά, γύρισα και το έκανα» περιγράφει. Οι δύο πίνακες βρίσκονται έκτοτε πίσω στη θαλπωρή της οικίας Καντούνα, ενώ στην πανσιόν στέκει ακόμα η πλαστή Λήδα με τον Κύκνο.

Όσο για τις ανακοινώσεις των δύο ηγετών, πέραν της επιστροφής των 200 έργων τέχνης στους Ελληνοκύπριους ιδιοκτήτες τους, η ελληνοκυπριακή πλευρά πρόκειται να δώσει οπτικές και ακουστικές ηχογραφήσεις Τουρκοκυπρίων καλλιτεχνών που φυλάσσονται στα αρχεία του ΡΙΚ και ανήκουν στην περίοδο που προηγήθηκε του 1963, όταν ξεκίνησαν οι δικοινοτικές ταραχές που οδήγησαν σταδιακά στη διχοτόμηση του νησιού. Σε δηλώσεις της η κ. Βασιλείου εξέφρασε την ελπίδα η εξέλιξη αυτή να βοηθήσει στη βελτίωση της από καιρού λαβωμένης εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο κοινοτήτων. «Αυτό σημαίνει επίσης σκληρή και επίπονη δουλειά από εμάς αλλά αξίζει να δουλέψουμε γι αυτό το σημαντικό έργο» ανέφερε.