Το 1991, σε μια αντικερί στην Ιντιανάπολη των ΗΠΑ, εντοπίστηκαν κάποια κομμάτια από τα περίφημα ψηφιδωτά της εκκλησίας της Παναγίας Κανακαριάς, από την κατεχόμενη Κύπρο, που χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα πΧ. Ήταν το πρώτο σημάδι για το πού μπορεί να βρίσκονται οι αρχαιότητες, οι εκκλησιαστικές εικόνες και τα ψηφιδωτά που ήταν γνωστό πως είχε αφαιρέσει τη δεκαετία του ’70 από εκατοντάδες μνημεία της βόρειας Κύπρου ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος Αϊντίν Ντικμέν, ο οποίος βρέθηκε στο νησί λίγους μήνες μετά την εισβολή και έδρασε ανενόχλητος κατασπαράζοντας, στην κυριολεξία, τόπους λατρείας και μνημεία.
Η Αμερικανίδα αντικέρ κατονόμασε τον Ντικμέν ως τον άνθρωπο που της πούλησε τα ψηφιδωτά έναντι 1 εκατ. δολαρίων με στόχο να τα πουλήσει η ίδια προς 20 εκατομμύρια. Η άκρη του νήματος είχε βρεθεί, όμως ο επαναπατρισμός ενός μικρού μόνο μέρους των κυπριακών αρχαιοτήτων δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια μέχρι να φτάσει, το 1997, η Εκκλησία της Κύπρου στα ίχνη του Ντικμέν, όταν αποδέχθηκε πρόταση να αγοράσει 33 σπαράγματα της εκκλησίας του Αντιφωνητή και ένα σπάραγμα ψηφιδωτού, με τον όρο να παρακολουθήσουν την αγοραπωλησία και να εντοπίσουν τον αρχαιοκάπηλο.
Η διαδικασία έγινε όπως είχε συμφωνηθεί και ο Ντικμέν εντοπίστηκε από την Ιντερπόλ στη Βαυαρία. Ακολούθησαν, το φθινόπωρο του 1997, έφοδοι της γερμανικής Αστυνομίας σε διαμερίσματά του στο Μόναχο, όπου εντόπισε 260 αρχαιολογικούς και εκκλησιαστικούς θησαυρούς, τοιχογραφίες, εικόνες, ψηφιδωτά και χειρόγραφα, καθώς και φωτογραφίες που πιστοποιούσαν την κλοπή των μνημείων από τον Ντικμέν, προπάντων για αντικείμενα που δεν είχαν εντοπιστεί και είχαν μάλλον βρει τον δρόμο του εμπορίου τις προηγούμενες δεκαετίες. Στην κατοχή του Ντικμέν βρέθηκαν εξάλλου εργαλεία συντήρησης, ψηφίδες, το βαλιτσάκι με τις ψηφίδες με τις οποίες έφτιαχνε δικά του ψηφιδωτά κ.ά.
Τα περίφημα ψηφιδωτά από την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς στην κατεχόμενη Λυθράγκωμη χρονολογούνται στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα μΧ. Οι κλεμμένες μορφές του Χριστού και των ευαγγελιστών εμφανίζονται σιγά σιγά σε διάφορες συλλογές.
Η άτσαλη αφαίρεση
Ο Ντικμέν έφτασε στη βόρεια Κύπρο το 1975 με μια ομάδα συνεργατών οι οποίοι δεν γνώριζαν καλά τις τεχνικές συντήρησης, με αποτέλεσμα κατά την αφαίρεση τοιχογραφιών και ψηφιδωτών από τις εκκλησίες να προκαλέσουν σε αυτά πολλές ανεπανόρθωτες ζημιές, όπως φαίνεται από όσα κειμήλια έχουν εντοπιστεί. Με τα χρόνια, φαίνεται πως στο πλευρό του έφερε πεπειραμένους τεχνίτες, οι οποίοι φρόντιζαν να αφαιρούν τα έργα με περισσότερη επιμέλεια, ώστε να πουληθούν για καλύτερο αντίτιμο στην παράνομη αγορά. Οι Κύπριοι συντηρητές που τα πιάνουν σήμερα στα χέρια τους έχουν βρεθεί ακόμα και μπροστά σε τοιχογραφία της οποίας μόνο η ζωγραφική επιφάνεια είναι κολλημένη πάνω σε χαρτί. Κάποια έργα έρχονται σε κομμάτια και οι συντηρητές πρέπει να τα ενώσουν σαν παζλ, ενώ ορισμένα άλλα ο Ντικμέν τα επιχρωμάτισε, κάποτε με τόση ατσαλοσύνη, που το αποτέλεσμα ήταν κωμικοτραγικό, όπως μια εικόνα του Χριστού όπου τα μαλλιά που του πρόσθεσε ο αρχαιοκάπηλος φαίνονται σαν κράνος. Σε μια περίπτωση, αφού αφαίρεσε τη ζωγραφική επιφάνεια, την κόλλησε σε ένα βημόθυρο, για να μην φαίνεται από πού έχει κλαπεί και στη συνέχεια την αφαίρεσε και την έβαλε σε άλλη επιφάνεια – οι συντηρητές βρήκαν απλώς το κενό βημόθυρο με τα ίχνη της εικόνας. Η φθορά που υπέστησαν τα έργα, τα πλείστα από τα οποία έχουν ηλικία πολλών αιώνων, είναι σε κάθε περίπτωση τουλάχιστον εμφανής. Όσα συντηρούνται, τοποθετούνται προς έκθεση στο Βυζαντινό Μουσείο της Λευκωσίας, με στόχο να επιστρέψουν στις εκκλησίες από όπου αφαιρέθηκαν, εφόσον λυθεί το Κυπριακό ζήτημα.
Η Κυπριακή Δημοκρατία κατόρθωσε να πάρει πίσω μόνο τα έργα για τα οποία είχε φωτογραφίες πριν την εισβολή που πιστοποιούσαν πως ήταν περιουσία του κυπριακού κράτους ή της Εκκλησίας της Κύπρου. Για τα υπόλοιπα, ο επαναπατρισμός τους είναι αδύνατος, αφού η νομοθεσία στη Βαυαρία δεν υποχρεώνει τον αρχαιοκάπηλο να αποδείξει την προέλευση των αντικειμένων, αλλά αντίθετα είναι ο διεκδικητής κάποιου κειμηλίου που πρέπει να αποδείξει πως του ανήκει. Έτσι, στις δύο δεκαετίες που μεσολάβησαν από τη δράση μέχρι τον εντοπισμό του, ο Ντικμέν πρόλαβε να πουλήσει ένα πολύ μεγάλο μέρος των κυπριακών θησαυρών, που σήμερα υπολογίζεται πως κοσμούν πολλές ιδιωτικές συλλογές στην Τουρκία, τη Ρωσία, την Ελβετία, την Ολλανδία, την Αγγλία, την Αυστραλία κ.α.
Κάθε τόσο, εντοπίζεται και κάποιο νέο κειμήλιο από τη βόρεια Κύπρο κάπου στον κόσμο: Το 1985, ένα ίδρυμα από το Χιούστον του Τέξας αγόρασε την τοιχογραφία του Αγίου Ευφημιανού της Λύσης από τον Ντικμέν (38 τεμάχια). Όταν διαπίστωσαν ότι είχε και σπαράγματα ψηφιδωτών από την Παναγία Κανακαριά, υποχρέωσε τον αρχαιοκάπηλο, προκειμένου να κλείσει το ντιλ, να στείλει στην Εκκλησία της Κύπρου τα σπαράγματα. Ο Ντικμένπράγματι έστειλετέσσερα, τα δύο από τα οποία όμως ήταν πλαστά.Σε μια άλλη περίπτωση, ο Ντικμέν επιστράτευσε αυτοκίνητο των Ηνωμένων Εθνών για να «φυγαδεύσει» μέσω Λάρνακας κάποια κειμήλια. Ανάμεσα στους συνεργάτες του ήταν κι ο πρίγκιπαςAlfred zur Lippe-Weissenfeld, ο οποίος το 1976 υπηρετούσε ως αντιπρόσωπος του Ύπατου Αρμοστή του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στη Λευκωσία. Ο πρίγκιπας πηγαινοερχόταν στα κατεχόμενα και συγκέντρωνε εικόνες και αρχαιότητες στο σπίτι του, για να συλληφθεί τελικά το 1979, όταν προσπάθησε να τα στείλει με διπλωματικό σάκο στη Βιέννη για να πουληθούν στην αντικερί της συζύγου του.
Ο αρχαιοκάπηλος Αϊντίν Ντικμέν με ένα από τα ψηφιδωτά που αφαίρεσε από την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς της κατεχόμενης Λυθράγκωμης.
Ιντιάνα Τζόουνς
Η ιστορία των κλεμμένων κυπριακών αρχαιοτήτων θα μπορούσε να τροφοδοτήσει το σενάριο μιας ταινίας ανάλογης με το «The Monuments Men» του 2014, καθώς περιέχει μπόλικο έγκλημα, ίντριγκα, λεφτά και παρασκηνιακές συναλλαγές, μόνο που εδώ το τέλος δεν έχει γραφτεί ακόμη για να είναι happy. Οι ειδικοί που ασχολούνται με την υπόθεση λένε πως τα πλείστα από τα κειμήλια που αφαίρεσε ο Ντικμέν έχουν προ πολλού πωληθεί και κοσμούν ιδιωτικές συλλογές. Όμως όσο περνούν τα χρόνια, θα εμφανίζονται διαρκώς νέα κλεμμένα κομμάτια ανά τον κόσμο.
Σε αυτό συμβάλλει και η συστηματική προσπάθεια εντοπισμού κλεμμένων κειμηλίων από την Κύπρο και όλο τον κόσμο που καταβάλλει η ΜΚΟ WalkofTruthπου ίδρυσε στη Χάγη η -πρόσφυγας από την Αμμόχωστο- Τασούλα Χατζητοφή. Το WalkofTruthσυνέβαλε και στον εντοπισμό και επαναπατρισμό, πριν από λίγες μέρες, του 12ου τεμαχίου από την μοναδικής καλλιτεχνικής αξίας ψηφιδωτή παράσταση της Κανακαριάς, το οποίο απεικονίζει τον Ευαγγελιστή Μάρκο. Από την ίδια παράσταση έχουν βρεθεί και άλλα κομμάτια που επαναπατρίστηκαν σταδιακά από το 1983,όπως οι μορφές των αποστόλων Λουκά, Βαρθολομαίου, Ματθαίου, Ιακώβου, Θαδδαίου, Θωμά και Ανδρέα, καθώς και το άνω τμήμα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, το άνω τμήμα της παράστασης της Θεοτόκου και του Χριστού, το χέρι της Θεοτόκου και το χέρι του Αρχαγγέλου Γαβριήλ. Αγνοείται όμως η τύχη των υπόλοιπων ψηφιδωτών από τον διάκοσμο της εκκλησίας, ανάμεσά τους το σώμα του Χριστού.Ο Ντικμέν κατακερμάτισε τον ψηφιδωτόδιάκοσμοτης εκκλησίας της Παναγίας Κανακαριάς, που αποτελεί ένα από τα λιγοστά εναπομείναντα πρωτοχριστιανικά ψηφιδωτά παγκοσμίως, και μέσω των αγορών τέχνης πούλησε τα κομμάτια του σε διάφορα μέρη του κόσμου.
Μετά από συντονισμένες προσπάθειες των κυπριακών Αρχών, ο Ολλανδός ντετέκτιβ ArthurBrand, ο επονομαζόμενος και «Ιντιάνα Τζόουνς της τέχνης», τους παρέδωσε πριν από μερικές μέρες στη Χάγη το ψηφιδωτό με τη μορφή του Ευαγγελιστή Μάρκου. Ο Brand χρειάστηκε να αναζητήσει τα ίχνη του ψηφιδωτού για δύο χρόνια, αφότου οι κυπριακές Αρχές έλαβαν την αρχική πληροφορία το 2016 από την Ελληνο–Αμερικανική οργάνωση AHEPA στις ΗΠΑ, ότι το ψηφιδωτό βρίσκεται σε βρετανική ιδιωτική συλλογή στο Μονακό. Ο Brandεπικαλέστηκε ακόμη και συνδέσμους στον υπόκοσμο για να εντοπίσει το ψηφιδωτό σε ένα διαμέρισμα. Η οικογένεια Βρετανών που το είχε στηνκατοχή της ανέφερε πως το είχε αγοράσει καλή τη πίστειπριν από 40 χρόνια και τρομοκρατήθηκαν όταν έμαθαν ότι ήταν ένας κλεμμένος ανεκτίμητος θησαυρός τέχνης. Το επέστρεψαν στην Κύπρο με αντάλλαγμα ένα μικρό ποσό για το κόστος της φύλαξής του.
Ο Ολλανδός ντετέκτιβ, ο οποίος έγινε ευρέως γνωστός το 2015 όταν εντόπισε και φρόντισε για την επιστροφή των «Αλόγων του Χίτλερ», δύο τεράστιων χάλκινων αγαλμάτων που δημιούργησε ο Ναζί γλύπτης Τζόζεφ Θόρακ, τα οποία κοσμούσαν το γραφείο του ηγέτη των Ναζί. «Ήταν μια από τις μεγαλύτερες στιγμές της ζωής μου», δήλωσε για το κυπριακό ψηφιδωτό ο ίδιος ο Brand.«Πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο κομμάτι, ηλικίας πέραν των 1.600 ετών. Είναι ένα από τα τελευταία και πιο όμορφα έργα τέχνης της πρώιμης βυζαντινής εποχής», είπε στο Γαλλικό Πρακτορείο. Όπως έγραψε ο ίδιος στο blog του, τα συγκεκριμένα έργα τα αναζητούσε μια ζωή, ανάμεσα σε πληροφοριοδότες που συνελήφθησαν για άσχετες υποθέσεις και ανθρώπους εξαφανισμένους ή τρομαγμένους, όπως οι Βρετανοί που δεν γνώριζαν ότι κατείχαν μια κλεμμένη αρχαιότητα.
Η μορφή του Ευαγγελιστή Μάρκου που εντόπισε σε ιδιωτική συλλογή στο Μονακό και παρέδωσε στις κυπριακές Αρχές ο Ολλανδός ντετέκτιβ Arthur Brand.
12°
