Γιαν Πάλατς: O φοιτητής που αυτοπυρπολήθηκε για να διαμαρτυρηθεί για την εισβολή των τανκ στην Πράγα

Ο Γιαν Πάλατς γεννήθηκε στο Všetaty, μία μικρή πόλη 50 χιλιόμετρα έξω από την Πράγα στις 11 Αυγούστου 1948. Στην Άνοιξη της Πράγας ήταν μόλις 20 ετών και φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής της Τσεχοσλοβακικής πρωτεύουσας. Έξι μήνες μετά τη σοβιετική εισβολή, αυτοπυρπολήθηκε σε μία κεντρική πλατεία της πόλης. Έζησε τρεις ολόκληρες ημέρες μετά στο νοσοκομείο και την τέταρτη πέθανε υποκύπτοντας στα σοβαρά τραύματά του.

Η σκηνή των τανκ να μπαίνουν στην πόλη του τον σημάδεψε για πάντα. Από τότε, λέγεται ότι έψαχνε έναν ριζοσπαστικό τρόπο να διαμαρτυρηθεί και να δημοσιοποιήσει τις απόψεις του. Σύμφωνα με μαρτυρίες φίλων και συμφοιτητών του, συμμετείχε στις διαδηλώσεις που οργανώθηκαν το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς. Το Νοέμβριο συμμετείχε στη μεγάλη απεργία και εκεί, λέγεται ότι άλλαξε πολύ.

Στις καταθέσεις τους οι κοντινοί του άνθρωποι ανέφεραν ότι η συμμετοχή του αυτή στο κίνημα αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο της ζωής του. Λίγους μήνες αργότερα, κατέστρωσε ένα σχέδιο για κατάληψη του κεντρικού κτιρίου του ραδιοφωνικού σταθμού σαν κάλεσμα για γενική απεργία. Στις αρχές Ιανουαρίου 1969 έστειλε την ιδέα του αποτυπωμένη σε γράμμα στον επικεφαλής των φοιτητών ενόψει μίας συνεδρίασης στο Πανεπιστήμιο. Μιλούσε για την ανάγκη «μία μικρή και αποφασισμένη ομάδα φοιτητών να αναλάβουν μία πρωτοβουλία που θα ταρακουνήσει το κοινό». Στις 16 Ιανουαρίου, ο Πάλατς στάθηκε στο κέντρο της πλατείας, άδειασε πάνω του ένα μπουκάλι βενζίνη και άναψε φωτιά με ένα σπίρτο.

Σύμφωνα με ένα ντοκιμαντέρ της τσεχικής τηλεόρασης που περιγράφει τις τελευταίες του ημέρες, το τελευταίο του βράδυ το πέρασε με την οικογένειά του. Είχε πάει στο πατρικό του από την προηγούμενη για την κηδεία ενός θείου του. Ο αδερφός του, ο Τζίρι, θυμάται ότι μίλησαν αρκετά το βράδυ εκείνο της 18ης Ιανουαρίου. «Εκ των υστέρων σκέφτομαι ότι σίγουρα είχε πάρει ήδη την απόφασή του. Αλλά δεν έδειχνε τίποτα παράξενο η συμπεριφορά του», περιγράφει. Την επόμενη το πρωί, ο Πάλατς φεύγει από το σπίτι των γονιών του και τους χαιρετάει όλους κανονικά, χωρίς μία λέξη που να προδίδει τις σκέψεις του. Ταξιδεύει με το τρένο. Φτάνοντας στην Πράγα, πηγαίνει κατευθείαν στο πλατεία με το άγαλμα του Σαν Βεντσεσλάο με ένα μπιτόνι βενζίνη στο χέρι. Λούζει το σώμα του, ανάβει ένα σπίρτο και αμέσως αρχίζει να φλέγεται.

Ένας ελεγκτής του τραμ, o Γιάροσλαβ Σπάικερ, που ήταν εκείνη την ώρα στο σημείο, μιλώντας στο ντοκιμαντέρ χρόνια μετά, διηγείται πως είδε τις φλόγες και αρχικά πίστεψε ότι ήταν κάποιο αυτοκίνητο που είχε αρπάξει φωτιά. «Ξαφνικά είδα έναν άντρα να τρέχει καλυμμένος από τις φλόγες. Σκέφτηκα ότι είχε γίνει κάποιο ατύχημα. Έτρεχε γρήγορα και φώναζε να του πετάξουμε ένα παλτό». Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκε ο ελεγκτής ήταν να βγάλει το παλτό του και να καλύψει τον άντρα που φλεγόταν. «Έτρεχε και εγώ έτρεχα από πίσω του. Λίγο πιο κάτω, εδώ πάνω στην πλατεία, έπεσε κάτω. Εγώ περίμενα δίπλα του τη σωστή στιγμή για να του ρίξω το παλτό μου που κρατούσα στο χέρι μου. Γύρισε ανάσκελα και του έριξα το παλτό».

Η ώρα είναι 3 και 10 το μεσημέρι. Ο ελεγκτής σταματάει ένα ασθενοφόρο που περνούσε. Ο Γιαν Πάλατς έχει τις αισθήσεις του και μεταφέρεται αμέσως στο νοσοκομείο. Πέφτει σε κώμα τη νύχτα και μετά ξαναβρίσκει τις αισθήσεις του. Το πρωί της 17ης Ιανουαρίου το πρώτο ιατρικό ανακοινωθέν του καθηγητή Ράντκο Βράμπεκ αναφέρει ότι η κατάσταση του ασθενούς έχει μερικώς βελτιωθεί τις τελευταίες ώρες. «Έχουμε επαφή μαζί του, συνεργάζεται πολύ καλά με το προσωπικό του νοσοκομείου. Η κατάστασή του παραμένει κρίσιμη». Τα εγκαύματα καλύπτουν το 80% της επιφάνειας του κορμιού του και έχει σοβαρά προβλήματα στους πνεύμονες. Όλοι εντυπωσιάζονται που μπορεί να μιλάει κανονικά και καταλαβαίνει τα πάντα και συνεννοείται.

Ένας καμεραμάν μπαίνει στο νοσοκομείο και τραβάει με την κάμερά του πλάνα από τον ασθενή στο κρεβάτι του δωματίου του δύο ημέρες αργότερα. Για 20 χρόνια κρατάει την ταινία κρυφή. Περίμενε να βεβαιωθεί ότι δεν κινδυνεύει προβάλλοντας τις σκηνές που είχε τραβήξει. Μετά από χρόνια παραχώρησε το αρχείο του στην κρατική τηλεόραση. Ο Τζίρι Πάλατς επέστρεψε στην Πράγα λίγες ώρες μετά από τον αδερφό του. Θυμάται ότι, φτάνοντας στον σταθμό του τρένου, άκουσε τυχαία στο ραδιόφωνο την είδηση για έναν φοιτητή της Φιλοσοφικής που είχε αυτοπυρποληθεί στην πλατεία για να διαμαρτυρηθεί για την εισβολή. «Στις ειδήσεις έλεγαν μόνο τα αρχικά του ονόματός του. Ήξερα αμέσως ότι ήταν αυτός». Είναι βέβαιος κι ας μην είχε δείξει κανένα σημάδι την προηγούμενη που είχαν συζητήσει τόσο μαζί.

O γιατρός Ράντκο Βράμπεκ περιγράφει ότι αυτό που ρωτούσε και ξαναρωτούσε ο ασθενής του ήταν αν είχε δημοσιευθεί το γράμμα που έστειλε. «Μας ζητούσε να του φέρουμε εφημερίδες και να του τις διαβάσουμε. Επέμενε να δει ο ίδιος τη δημοσίευση». Την τελευταία μέρα του Γιαν Πάλατς οι γιατροί επέτρεψαν σε μία ομάδα συμφοιτητών του να τον επισκεφτούν. «Φοβόμασταν πολύ ότι και άλλοι φοιτητές θα ακολουθούσαν το παράδειγμά του», θυμούνται. Και δεν είναι οι μόνοι. Η ίδια η κυβέρνηση τρέμει μην ξεσπάσει μία επιδημία από μιμητές του νεαρού φοιτητή.

Ο Βλαντιμίρ Πρικάζκι ήταν τότε δημοσιογράφος στην κρατική εφημερίδα και περιγράφει ότι στην επιστολή του υπήρχε μία φράση που οι άνθρωποι δεν κατανοούσαν καλά. «Έγραφε ότι αν τα αιτήματά του δεν ικανοποιούνταν, ο λαός θα πρέπει να προχωρήσει σε απεργίες διαρκείας. Την εποχή εκείνη κανείς δεν καταλάβαινε τι ήθελε να πει με αυτό. Ήταν τον Νοέμβριο του 1989 που οι πολίτες ξεκίνησαν τελικά αυτή την απεργία δίχως τέλος».

Η γιατρός Κμουνίκοβα έμεινε μαζί του στο δωμάτιο του νοσοκομείου τρεις ημέρες και τρεις νύχτες. «Στην κατάσταση που ήταν, είναι πολύ σπάνιο να έχει κανείς καθαρό μυαλό και να καταλαβαίνει τα πάντα. Ούτε μία στιγμή –και αυτό ήταν τελικά χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του– δεν μίλησε ούτε για τον ίδιο, ούτε για την προσωπική του ζωή. Τη δεύτερη και την τρίτη μέρα ήξερε ότι θα πεθάνει. Δεν μιλούσε πολύ, δεν μετάνιωνε για τίποτα αλλά πάντα, μέχρι το τέλος, κρατούσε ζωντανό στο μυαλό του τον αγώνα του». Η γιατρός είχε κρυφά ηχογραφήσει μερικά από τα τελευταία λόγια του Palach. «Δεν μπορώ να πάω παρακάτω, δεν γίνεται. Ο άνθρωπος πρέπει να παλεύει το κακό όσο το αντέχει. Εδώ ίσως δεν είναι ακόμα δυνατό».

Η κυβέρνηση διατάζει τον ψυχίατρο Μίλαν Τσέρνι να εξετάσει τον ασθενή για να διευκρινίσει αν ήταν ανισόρροπος ή αν είχε άλλα βαριά ψυχολογικά προβλήματα που τον οδήγησαν στην πράξη του. «Αν πρέπει να μιλήσω για τον Γιαν Πάλατς από ψυχιατρική άποψη θα πρέπει να μιλήσω για κάποιον. Δεν ήταν άρρωστος. Είχε κάνει μία πράξη καθόλου συνηθισμένη. Συνήθως μιλάμε για τέτοιες πράξεις σαν κάτι το ανώμαλο. Αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν ίσχυε κάτι τέτοιο. Ο Γιαν Πάλατς δεν ήταν ψυχοπαθής ούτε είχε τάσεις αυτοκτονίας. Δεν ήθελε να πεθάνει ο ίδιος. Ήθελε να ξυπνήσει τους ανθρώπους γύρω του», λέει χρόνια αργότερα στην κάμερα.

Το απόγευμα της Κυριακής 19 Ιανουαρίου, μετά από τρεις επώδυνες ημέρες, ο Πάλατς υποκύπτει στα τραύματά του. Ο δημοσιογράφος Βλαντιμίρ Πρικάζκι θυμάται ότι ετοιμαζόταν να βγει στο ραδιόφωνο μαζί με έναν συμφοιτητή του νεκρού για να μεταφέρουν την τελευταία επιθυμία του που είχε εκφράσει λίγο πριν πεθάνει: να μη θυσιάσει άλλος τη ζωή του. Τελικά η επιθυμία του δεν εισακούστηκε παρόλο που μεταδόθηκε από τα μέσα. Τον επόμενο καιρό, άλλα 16 άτομα ακολουθούν το παράδειγμά του.

Ο αδερφός Τζίρι Πάλατς του διηγείται πως στην κηδεία του φίλοι και συγγενείς συζήτησαν πολύ και συμφώνησαν στο τι θα δηλώσουν στους δημοσιογράφους. «Όλοι απορούσαν πώς του ήρθε να κάνει αυτό που έκανε. Εγώ τον ήξερα, είμαι σίγουρος ότι το είχε σχεδιάσει καιρό και το είχε σχεδιάσει καλά». Το Σάββατο 25 Ιανουαρίου 1969 πάνω από 8.000 άνθρωποι παρευρίσκονται στην κηδεία του και την επόμενη ημέρα πραγματοποιείται μεγάλη πορεία στο κέντρο της πόλης. Είκοσι χρόνια μετά ο νέος πρωθυπουργός Βάκλαβ Χάβελ επιλέγει σαν πρώτη κίνηση να αποτίσει φόρο τιμής στον Πάλατς.