Αν κοιτάξει κανείς τη Λευκωσία από ψηλά, θα διακρίνει έναν κύκλο ανάμεσα στα κτήρια του ιστορικού της κέντρου. Είναι τα ενετικά τείχη που έχτισε το 16ο αιώνα ο Βενετός αρχιτέκτονας Τζούλιο Σαβορνιάνο, με την προσδοκία να σωθεί η πόλη από μια ενδεχόμενη επίθεση των Οθωμανών, που από καιρό καταλάμβαναν κομμάτι-κομμάτι τις άλλοτε βυζαντινές κτήσεις. Τα κυκλικά τείχη στέκουν μέχρι σήμερα, σχεδόν ατόφια και μάλλον αναξιοποίητα, να συμβολίζουν την σύγχρονη ιστορία της πόλης, αφού τα μισά βρίσκονται στον κατεχόμενο βορρά και τα άλλα μισά στον ελεύθερο νότο, ενώ ένα μέρος τους το διαπερνά η νεκρή ζώνη. Μια νέα έκδοση που παρουσιάστηκε αυτές τις μέρες, αφηγείται τις ανθρώπινες ιστορίες πίσω από την ιστορία της ανέγερσής τους, που απαιτούσε τότε μια μεγάλη θυσία από την υφιστάμενη κτηριακή υποδομή της πόλης, αλλά και το πώς η αξία που απέκτησαν οι περιοχές γύρω από τα τείχη ματαίωσαν τελικά την ολοκλήρωσή τους όπως ακριβώς είχαν σχεδιαστεί, με αποτέλεσμα η πόλη να πέσει σύντομα ανυπεράσπιστη στα χέρια των Οθωμανών.
Απόδοση των τειχών και της παλιάς πόλης σε σκίτσο (Lara Alphas 2010).
Το 1567 η Λευκωσία ζούσε την ύστερη εποχή της Ενετοκρατίας, όταν οι Βενετοί διοικητές της αποφάσισαν να ενισχύσουν την οχύρωση της κυπριακής πρωτεύουσας και κάλεσαν στο νησί τον αρχιτέκτονα Τζούλιο Σαβορνιάνo. Ενόψει μιας επικείμενης οθωμανικής πολιορκίας, ο δυναμικός και δραστήριος, κατά τις γραφές, Σαβορνιάνο εμπνεύστηκε ένα ευφάνταστο, αλλά και τολμηρό σχέδιο για μια νέα οχύρωση της πόλης, με την πεποίθηση ότι, εφόσον εκπληρωθεί σωστά, θα μπορούσε άνετα να εντάξει εντός των τειχών όλους τους κατοίκους της Λευκωσίας σε καιρό πολέμου.
Το σχέδιο δεν ήταν απλώς δημιουργικό, καθώς προέβλεπε τη δημιουργία κυκλικών τειχών με έντεκα καρδιόσχημους προμαχώνες’ ήταν και σχεδόν παράτολμο και απαιτητικό, αφού προέβλεπε να γκρεμιστεί μεγάλο μέρος από τα υφιστάμενα κτίσματα, και ασφαλώς να δαπανηθεί ένα σημαντικό για την εποχή ποσό. Οι Ενετοί εισάκουσαν τις προτροπές του Σαβορνιάνο και το έργο του ολοκληρώθηκε, αν και με σημαντικές εκπτώσεις που οδήγησαν τελικά στην κατάληψη της πόλης το 1570 από τους Οθωμανούς μετά από σύντομη πολιορκία. Παρόλα αυτά, τα κυκλικά τείχη της Λευκωσίας που περιστοιχίζουν μέχρι σήμερα το ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας, θεωρούνται πρότυπο αναγεννησιακής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής – τόσο που, λίγα χρόνια αργότερα μετά την ανέγερσή τους, ο Σαβορνιάνο έχτισε παρόμοια κυκλικά τείχη στην πόλη Palmanova, της σημερινής Ιταλίας.
Παλιός χάρτης αγνώστου που αποτυπώνει τη Λευκωσία λίγο μετά την ανέγερση των κυκλικών τειχών του Σαβορνιάνο.
Το βιβλίο «Venice and the Defence of the Regnodi Cipro» (Πολιτιστικό Ίδρυμα Τράπεζας Κύπρου, 2016), σε επιμέλεια του Γάλλου ερευνητή Gilles Grivaud, που παρουσιάστηκε στις 28 Μαρτίου, αποκαλύπτει γράμμα-γράμμα την ιστορία των ενετικών τειχών της Λευκωσίας, μέσα από την αλληλογραφία Σαβορνιάνο το διάστημα 1557-1570. Η έκδοση αποκαλύπτει χαρακτηριστικές λεπτομέρειες από το ιστορικό περιβάλλονκαι τις μηχανικές προκλήσεις που χαρακτήριζαν το έργο, το οποίο, ως είθισται διαχρονικά στην ιστορία της ανθρωπότητας, συνεπαγόταν μεγάλο μόχθο και στερήσεις από τους μη έχοντες της εποχής.«Τα ενετικά τείχη της Λευκωσίας είναι πολύ σημαντικά στην ιστορία της παγκόσμιας οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, γιατί βασίζονται στην αναγεννησιακή ιδέα της "ιδανικής πόλης" και εφαρμόζουν στην πράξητο νέο αναγεννησιακό σύστημα αυτό του Fronte Bastionato, που θέλει τις οχυρώσεις όχι μόνο να είναι πανίσχυρες για να αντιμετωπίζουν τις επιθέσεις, αλλά και να μετέχουν ενεργά στο αναγεννησιακό κίνημα της τέχνης. Το σχέδιο της Λευκωσίας θεωρήθηκε ως το πρωτότυπο για νεότερα οχυρωματικά έργα όπως αυτό του Casale Monferrato και της Palmanova, έργα και τα δυο υπογεγραμμένα από τον δημιουργό της ενετικής οχύρωσης της Λευκωσίας, τον Τζούλιο Σαβορνιάνο», αναφέρει η αρχαιολόγος και ιστορικός Τέχνης Άννα Μαραγκού, η οποία παρουσίασε την έκδοση και την αλληλογραφία του Σαβορνιάνο.
Οι Ενετοί, επισημαίνει, ήταν γνώστες των κινήσεων του Οθωμανικού στόλου στη Μεσόγειο, ήξεραν από τη μέρα που η Κύπρος ανήκε στη Γαληνοτάτη (το 1489), ότι υπήρχε ανάγκη άμεσης οχύρωσης του νησιού, που ήταν το τελευταίο προπύργιο της Χριστιανοσύνης. Η ανάγκη νέας οχύρωσης ήταν μεγάλη προπάντων για το εσωτερικό και την πρωτεύουσα Λευκωσία, στην οποία κατοικούσαν οι μεγάλες οικογένειες της εποχής, την ώρα που στα παράλια τα υφιστάμενα κάστρα της Αμμοχώστου και της Κερύνειας θα μπορούσαν να αντισταθούν στην οθωμανική επέλαση.
Τα κυκλικά ενετικά τείχη της Λευκωσίας είναι διακριτά μέχρι σήμερα από ψηλά.
«Η αλληλογραφία τόσο του ιδίου του Σαβορνιάνο, όσο και οι απαντήσεις που λαμβάνει ο ίδιος από τους φίλους και τους αξιωματούχους της Γαληνοτάτης μας αποκαλύπτει αφενός στιγμές της ιστορίας της πρωτεύουσας που πρώτη φορά έρχονται στο φως, κυρίως όμως την προσωπικότητα του δημιουργού της οχύρωσης και την αφοσίωσή του στη Βενετία. Αφετέρου αποκαλύπτει τα συμφέροντα της Βενετίας και των εδώ αντιπροσώπων της, αλλά και τον κόσμο της Λευκωσίας που για 10 συνεχόμενες μέρες έβλεπε ανήμπορος τα σπίτια και τις εκκλησίες του να καταστρέφονται για να κτιστεί η νέα οχύρωση. Αποκαλύπτεται μια πόλη υφιστάμενη με 1.800 σπίτια, 14 παλάτια, αμέτρητους κήπους, 90 εκκλησίες και μοναστήρια, μια πόλη που ήταν το καμάρι των Λουζινιάν. Αποκαλύπτει πώς ήταν κτισμένη η Λευκωσία στις όχθες του Πεδιαίου ποταμού και τον ταπεινό κόσμο, την πλειοψηφία του πληθυσμού, που αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να κάνει κάτι για να αποτρέψει αυτή την καταστροφή και συνεργάζεται στην ανέγερση των νέων τειχών», αναφέρει η κ. Μαραγκού. Παρά την καταστροφή μεγάλου μέρους των υφιστάμενων υποδομών που απαιτούσε, το έργο στηρίχτηκε οικονομικά τόσο από την ενετική όσο και από τη λευκωσιάτικη αριστοκρατία της εποχής, μέρος της οποίας εργάστηκα και εθελοντικά, εξ ου και οι 11 προμαχώνες της πόλης φέρουν την ονομασία των οικογενειών αυτών που έδωσαν λεφτά για να κτιστούν.
Το σήμα των ενετικών τειχών είναι το σύμβολο σήμερα της κυπριακής πρωτεύουσας και η σήμανση στους δρόμους για τους περιπάτους στην παλιά πόλη.
«Κανείς δεν αντέδρασε στην ανέγερση του έργου, όλοι συνέβαλαν, οι φτωχοί με τη δουλειά τους και οι πλούσιοι με την οικονομική συνεισφορά τους. Η αλληλογραφία αποκαλύπτει πόσο οι πλούσιοι εκμεταλλεύτηκαν αυτή τη δύσκολη περίοδο και απέκτησαν περισσότερο πλούτο εις βάρος του κόσμου. Αποκαλύπτει επίσης το δύσκολο της ανέγερσης ταυτόχρονα και των 11 προμαχώνων, τις απάνθρωπες συνθήκες της εργασίας όλων αυτών που έχασαν τα σπίτια και τις περιουσίες τους και πληρώνονταν με ένα σύστημα που επιβλήθηκε από τον ίδιο τον Σαβορνιάνο. Φανερώνει χαρακτήρες, νοοτροπίες, ανταγωνισμούς και αντιζηλίες της εποχής. Οι αναφορές μας όλες στηρίζονται στην ιστοριογραφία και κυρίως στις περιγραφές των αλώσεων της Αμμοχώστου και Λευκωσίας εκ μέρους Ενετών που επιστρέφουν στην Ιταλία μετά τη πτώση της Κύπρου. Δεν έχουμε πηγές εκ μέρους των ταπεινών και αμόρφωτων εργατών που θα πέρασαν μέσα από κόλαση για να κτιστεί το ενετικό μας τείχος, που τόσο πολύ συνεχίζουμε να περιφρονούμε», σημειώνει η κ. Μαραγκού.
Η ιστορία της ανέγερσης των περίφημων ενετικών τειχών της Λευκωσίας δεν είχε, ωστόσο, χάπι εντ. Χρειάστηκαν δύο χρόνια για να κτιστούν, για να πέσουν τελικά στα χέρια των Οθωμανών μόλις 13 μήνες μετά την ολοκλήρωση της ανέγερσής τους. «Οι λόγοι της πτώσης είναι κυρίως δυο. Η ανικανότητα στρατιωτικής διοίκησης του Ενετού διοικητή της πρωτεύουσας Δάνδολου, γεγονός πουκαταμαρτυρείται από τις περιγραφές των ίδιων των Ιταλών ιστορικών (Βαλντέριο και Καλέπιο κ.ά.). Κυρίως όμως η Λευκωσία δεν άντεξε την τετράμηνη πολιορκία γιατί, ενώ το σχέδιο προνοούσε την κατασκευή δρόμων (κάθετοι άξονες από το κέντρο προς τους προμαχώνες), η τιμή των οικοπέδων μετά την ανέγερση του τείχους είχε ανεβεί τόσο πολύ, που ήταν αποτρεπτική για τη Βενετία. Το θεωρητικό σχέδιο που βασιζόταν πάνω σε πρότυπα ιδανικής πόλης της Αναγέννησης επιβλήθηκε σε μια υφιστάμενη πόλη, γεγονός που δημιούργησε επιπρόσθετα προβλήματα σε θέματα άμεσης πρόσβασης ιππικού και στρατευμάτων. Ανώφελο για μας σήμερα δεν είναι γιατί η Λευκωσία απέκτησε ένα μοναδικό αναγεννησιακό έργο ισάξιο άλλων ευρωπαϊκών οχυρώσεων, ανεξάρτητα αν εμείς δεν το εκτιμούμε», αναφέρει η ιστορικός.
Όσο για τον Σαβορνιάνο, όταν επαναπατρίστηκε στη Βενετία, δέχθηκε σοβαρή κριτική γιατί η πόλη έπεσε στα χέρια του εχθρού μετά από ολιγόμηνη πολιορκία, ενώ η Αμμόχωστος, που είχε κρατήσει το παλιό τείχος της γαλλικής οχύρωσης στο οποίο οι Ενετοί έκαναν μόνο επεμβάσεις και αμυντικές προσθήκες, άντεξε για 11 ολόκληρους μήνες πολιορκίας από ξηρά και θάλασσα.
12°
