25 χρόνια πριν, το βράδυ των Χριστουγέννων του 1991, ο όγδοος και τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης απηύθυνε το τηλεοπτικό διάγγελμα προς τους συμπατριώτες του –πολίτες που από την επομένη θα ανήκαν σε 15 διαφορετικές χώρες– με το οποίο έκλεισε ένα μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία των χωρών αυτών αλλά και του κόσμου γενικότερα. Ένα πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πείραμα επτά δεκαετιών, αυτό του σοσιαλιστικού δρόμου προς τον κομμουνισμό, έφτασε άδοξα στο τέλος του, αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας που άρχισε με την άνοδο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στο ανώτερο αξίωμα της Σοβιετικής Ένωσης το 1985.
Οι μεταρρυθμίσεις που προσπάθησε και σε κάποιο βαθμό πέτυχε να εφαρμόσει αυτά τα χρόνια, αποδείχτηκαν απολύτως ασύμβατες με τις δομές και τις αγκυλώσεις του κομμουνιστικού συστήματος και μοιραία άνοιξαν τον ασκό του Αιόλου που οδήγησε στην κατάρρευση ολόκληρου του μπλοκ των κομμουνιστικού χωρών και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου που επισκίασε τον πλανήτη κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
Η διάλυση της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, τα Χριστούγεννα του 1991, ακολούθησε νομοτελειακά τις συγκλονιστικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην ανατολική Ευρώπη το 1989, όταν το ένα μετά το άλλο τα κομμουνιστικά κράτη κατέρρεαν με αναίμακτες επαναστάσεις των λαών τους, με αποκορύφωμα την πτώση του συμβόλου της διαίρεσης, του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου 1989.
Ακολουθεί το κείμενο* του ιστορικού αποχαιρετιστήριου διαγγέλματος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, του ανθρώπου που σφράγισε το τέλος του 20ού αιώνα όσο κανένας άλλος.
Λόγω της κατάστασης που έχει διαμορφωθεί ως αποτέλεσμα του σχηματισμού της Κοινοπολιτείας Ανεξαρτήτων Κρατών, σήμερα διακόπτω τις δραστηριότητές μου στη θέση του Προέδρου της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.
Παίρνω αυτή την απόφαση για λόγους αρχής. Τάχθηκα ακράδαντα υπέρ της ανεξαρτησίας των εθνών και της κυριαρχίας των Δημοκρατιών (σ.μ.:της ΕΣΣΔ). Ταυτόχρονα, υποστήριξα τη διατήρηση της Ένωσης των κρατών και την ακεραιότητα αυτής της χώρας.
Οι εξελίξεις πήραν διαφορετική πορεία. Επικράτησε η πολιτική του διαμελισμού της χώρας και του διαχωρισμού του κράτους, κάτι το οποίο δεν μπορώ να προσυπογράψω.
Μετά τη συνάντηση στην Άλμα-Άτα (σ.μ. πρωτεύουσα του Καζακστάν) και τις αποφάσεις της, η θέση μου δεν άλλαξε όσον αφορά αυτό το θέμα. Εκτός αυτού, είναι πεποίθησή μου ότι αποφάσεις αυτού του μεγέθους θα έπρεπε να λαμβάνονται στη βάση της λαϊκής βούλησης.
Ωστόσο, θα κάνω ό,τι μπορώ για να εξασφαλιστεί ότι οι συμφωνίες που υπεγράφησαν εκεί θα οδηγήσουν προς την πραγματική σύμπνοια στην κοινωνία και θα διευκολύνουν τη διαδικασία των μεταρρυθμίσεων και την έξοδο από την κρίση.
Αυτή είναι η τελευταία ευκαιρία μου να σας μιλήσω ως πρόεδρος της ΕΣΣΔ. Θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να σας ενημερώσω για το τι σκέφτομαι για το δρόμο που ακολουθήσαμε από το 1985, κυρίως γιατί υπάρχουν πολλές αμφιλεγόμενες, επιφανειακές, και μεροληπτικές κρίσεις για το θέμα.
Το πεπρωμένο καθόρισε ότι, όταν βρέθηκα στο τιμόνι, ήταν ήδη σαφές ότι κάτι δεν πήγαινε καλά σε αυτή τη χώρα.
Είχαμε πολλά από όλα - γη, πετρέλαιο και φυσικό αέριο, άλλους φυσικούς πόρους - και υπήρχαν μυαλά και ταλέντα σε αφθονία. Ωστόσο, ζούσαμε πολύ χειρότερα από ό, τι οι άνθρωποι στις άλλες βιομηχανοποιημένες χώρες και υστερούσαμε αυτών όλο και περισσότερο.
Ο λόγος ήταν προφανής ακόμα και τότε. Αυτή η χώρα ασφυκτιούσε κάτω από τα δεσμά ενός γραφειοκρατικού συστήματος διοίκησης. Καταδικασμένη να εξυπηρετεί την ιδεολογία της και να υποφέρει το δυσβάστακτο βάρος της κούρσας των εξοπλισμών, βρέθηκε σε σημείο θραύσης.
Όλες οι χλιαρές μεταρρυθμίσεις - και υπήρξαν πολλές - απέτυχαν η μια μετά την άλλη. Η χώρα έχανε κάθε ελπίδα. Δεν μπορούσαμε να συνεχίσουμε να ζούμε έτσι. Έπρεπε να αλλάξουμε τα πάντα ριζικά.
Γι' αυτό το λόγο δεν μετάνοιωσα ποτέ που δεν χρησιμοποίησα τη θέση του Γενικού Γραμματέα απλά και μόνο για να κυβερνήσω αυτή τη χώρα για μερικά χρόνια. Αυτό θα ήταν ανήθικο και ανεύθυνο.
Γνώριζα ότι το να ξεκινήσουν μεταρρυθμίσεις αυτού του μεγέθους σε μια κοινωνία όπως η δική μας, ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη, ακόμα και επικίνδυνη υπόθεση. Αλλά ακόμα και τώρα, είμαι πεπεισμένος ότι η δημοκρατική μεταρρύθμιση που ξεκίνησε την άνοιξη του 1985 ήταν ιστορικά δικαιολογημένη.
Η διαδικασία του εκσυγχρονισμού αυτής της χώρας και των δραστικών αλλαγών στη διεθνή κοινότητα, αποδείχθηκε πολύ πιο περίπλοκη από ό,τι αρχικά είχε θεωρηθεί. Ωστόσο, ας αναγνωρίσουμε ό,τι έχει επιτευχθεί μέχρι τώρα.
Η κοινωνία έχει αποκτήσει ελευθερία. Έχει απελευθερωθεί πολιτικά και πνευματικά και αυτό είναι το πιο σημαντικό επίτευγμα με το οποίο ακόμα δεν έχουμε εντελώς εξοικιωθεί, εν μέρει γιατί δεν έχουμε μάθει ακόμα να χρησιμοποιούμε την ελευθερία.
Ωστόσο, ένα ιστορικό έργο έχει πραγματοποιηθεί.
Το ολοκληρωτικό σύστημα που εμπόδισε αυτή τη χώρα για πάρα πολύ καιρό να ευημερίσει και να προκόψει, έχει εξαλειφθεί.
Μια σημαντική επιτυχία έχει πραγματοποιηθεί στο δρόμο της δημοκρατικής μεταρρύθμισης. Ελεύθερες εκλογές, ελευθερία του Τύπου, ελευθερία της θρησκευτικής πίστης, αντιπροσωπευτική νομοθεσία και πολυκομματικό σύστημα, έχουν όλα γίνει πραγματικότητα.
Έχουμε ξεκινήσει να κινούμαστε προς την πλουραλιστική οικονομία και εγκαθιδρύεται η ισότητα όλων των μορφών ιδιοκτησίας. Στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης της γης, η αγροτιά άρχισε να επανεμφανίζεται ως τάξη, ιδιώτες αγρότες υπάρχουν και πάλι και εκατομμύρια εκτάρια γης έχουν δοθεί σε αγροτικούς και αστικούς πληθυσμούς. Η οικονομική ελευθερία του παραγωγού έχει κατοχυρωθεί με νόμους, και η ελεύθερη επιχείρηματικότητα, οι μετοχικές εταιρίες και οι ιδιωτικοποίησεις επιταχύνονται.
Καθώς η οικονομία στρέφεται προς την αγορά, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι όλο αυτό γίνεται για την ευημερία των ανθρώπων. Κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου θα πρέπει να γίνουν τα πάντα για να εξασφαλιστεί κοινωνική πρόνοια, κυρίως για τους ηλικιωμένους και τα παιδιά.
Ζούμε σε έναν νέο κόσμο.
Έχει μπει τέλος στον Ψυχρό Πόλεμο και στην κούρσα των εξοπλισμών, καθώς και στην τρελή στρατιωτικοποίηση της χώρας, η οποία είχε παραλύσει την οικονομία, είχε παραμορφώσει τον τρόπο που σκεφτόμαστε και είχε υποσκάψει τα ήθη μας. Η απειλή ενός πυρηνικού πολέμου δεν υπάρχει πια.
Για άλλη μια φορά, θα ήθελα να τονίσω ότι κατά τη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου, έκανα ό,τι έπρεπε για να διασφαλιστεί ο έλεγχος των πυρηνικών όπλων.
Ανοίξαμε τον εαυτό μας στον υπόλοιπο κόσμο, εγκαταλείψαμε τις πρακτικές να παρεμβαίνουμε στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων και να χρησιμοποιούμε το στρατό μας έξω από τη χώρα. Σε αντάλλαγμα κερδίσαμε εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη και σεβασμό.
Έχουμε γίνει ένα από τα βασικά προπύργια για την αναδιάρθρωση του σύγχρονου πολιτισμού σε μια ειρηνική δημοκρατική βάση.
Τα έθνη και οι λαοί αυτής της χώρας έχουν αποκτήσει το δικαίωμα να επιλέγουν ελεύθερα τον τρόπο τους για αυτοδιάθεση. Η αναζήτηση για μια δημοκρατική μεταρρύθμιση του πολυεθνικού κράτους μας, μάς οδήγησε στο σημείο όπου ήμασταν έτοιμοι να υπογράψουμε μια νέα συνθήκη για την Ένωση.
Όλες αυτές οι αλλαγές έχουν γίνει κάτω από μεγάλη πίεση, και πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο ενός σκληρού αγώνα ενάντια στην αυξανόμενη αντίσταση των παλιών αντιδραστικών δυνάμεων, των πρώην δομών του κόμματος και του κράτους και της οικονομικής ελίτ, καθώς και τις συνήθειές μας, τις ιδεολογικές προκαταλήψεις μας και την ισοπεδωτική και παρασιτική ψυχολογία μας.
Η αλλαγή προσέκρουσε στη χαμηλή ανοχή μας, στο χαμηλό επίπεδο της πολιτικής κουλτούρας μας και στον ίδιο το φόβο της αλλαγής. Αυτός είναι ο λόγος που έχουμε χάσει τόσο πολύ χρόνο. Το παλιό σύστημα κατέρρευσε πριν το νέο σύστημα αρχίσει να λειτουργεί. Και η κοινωνία μας μπήκε σε μια ακόμα βαθύτερη κρίση.
Είμαι ενήμερος ότι υπάρχει λαϊκή δυσαρέσκεια ως αποτέλεσμα της σημερινής σοβαρής κατάστασης, σκληρή κριτική προς κάθε επίπεδο αρχής και προς εμένα προσωπικά. Θα ήθελα να τονίσω για άλλη μια φορά, όμως, ότι σε μια τόσο μεγάλη χώρα, δεδομένης της κληρονομιάς της, θεμελιώδεις αλλαγές δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν χωρίς δυσκολίες και πόνο.
Το πραξικόπημα του Αυγούστου έφερε τη συνολική κρίση σε σημείο καμπής. Το πιο επικίνδυνο πράγμα σ’ αυτή την κρίση είναι η κατάρρευση της κρατικής υπόστασης. Και σήμερα παρακολουθώ με ανησυχία το γεγονός της απώλειας από τους πολίτες μας, της υπηκοότητας μιας μεγάλης δύναμης, με συνέπειες που θα μπορούσαν να είναι τραγικές για όλους μας.
Θεωρώ ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να διατηρήσουμε τις δημοκρατικές κατακτήσεις που έχουν επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια. Τις έχουμε κερδίσει υποφέροντας μέσα από ολόκληρη την ιστορία μας και την τραγική εμπειρία μας. Αυτές οι δημοκρατικές κατακτήσεις δεν πρέπει να εγκαταλειφθούν, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες ή προσχήματα. Διαφορετικά, όλες οι ελπίδες μας για ένα καλύτερο μέλλον θα θαφτούν.
Σας τα λέω όλα αυτά με ειλικρίνεια και ευθύτητα, γιατί αυτό είναι το ηθικό καθήκον μου.
Σήμερα θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου σε όλους τους ανθρώπους που έχουν δώσει την υποστήριξή τους στην πολιτική του εκσυγχρονισμού αυτής της χώρας και συμμετείχαν στις δημοκρατικές μεταρρύθμισεις.
Είμαι επίσης ευγνώμων σε αρχηγούς κρατών, πολιτικούς, δημόσια πρόσωπα, καθώς και εκατομμύρια απλών ανθρώπων στο εξωτερικό, οι οποίοι κατάλαβαν τις προθέσεις μας, μάς έδωσαν την υποστήριξή τους και μας συνάντησαν στα μισά του δρόμου, προσφέροντας την ειλικρινή συνεργασία τους.
Ανησυχώ πολύ καθώς φεύγω από αυτή τη θέση. Ωστόσο, έχω επίσης συναισθήματα ελπίδας και πίστης σε σας, τη σοφία και τη δύναμη του πνεύματός σας. Είμαστε κληρονόμοι ενός μεγάλου πολιτισμού και η αναγένηση και μεταμόρφωσή του, για μια σύχγρονη και αξιοπρεπή διαβίωση, τώρα εξαρτάται από όλους και τον καθένα ξεχωριστά.
Θα ήθελα, από τα βάθη της καρδιάς μου, να ευχαριστήσω όλους όσοι στάθηκαν δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια και εργάστηκαν για τον δίκαιο και καλό σκοπό.
Φυσικά, υπήρχαν λάθη που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί, και πολλά από αυτά που κάναμε θα μπορούσαν να είχαν γίνει καλύτερα. Αλλά είμαι βέβαιος ότι αργά ή γρήγορα, οι κοινές μας προσπάθειες θα καρποφορήσουν και τα έθνη μας θα ζήσουν σε μια ευημερούσα, δημοκρατική κοινωνία.
Εύχομαι σε όλους ό,τι καλύτερο.
Η τελευταία υποστολή της Σοβιετικής σημαίας στο Κρεμλίνο στις 26/12/1991
*Μετάφραση Β.Κ. από το βιβλίο του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ «Memoirs», Bantam 1996
15°
