Ερωτικός μετανάστης από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα γιατί η γυναίκα του είναι Αθηναία, ο Δημήτρης Μπούρας άρχισε να δουλεύει ως φωτογράφος το 1981. Γάμοι, βαφτίσια, αρραβώνες, μετά ρεπορτάζ. Το 1991 ήταν η πρώτη του επαφή με τον πόλεμο, στην πρώην Γιουγκοσλαβία, και την ίδια χρονιά στο Ιράκ να ακολουθεί τους Κούρδους στη μεγάλη φυγή στα βουνά, κυνηγημένους από τις ειδικές δυνάμεις του Σαντάμ Χουσεΐν. Ακολούθησαν Σεράγεβο, Τσετσενία, Ναγκόρνο Καραμπάχ, Ουζμπεκιστάν, Ιράκ, Ουκρανία, Συρία, στην οποία έχει πάει 6 φορές και αμέτρητες άλλες ακολουθώντας τους Κούρδους Πεσμεργκά.
Και εάν κανείς ρωτήσει,εύλογα, ποια διαστροφή τον «έσπρωξε» να ασχοληθεί με αυτό το τμήμα της ανθρώπινης ζωής, τον πόλεμο, με ηρεμία θα σου απαντήσει ότι πάντοτε τον ενδιέφερε να ανακαλύψει το πώς και το γιατί σε όλα τα ζητήματα της ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης. «Τι είναι αυτό –ποιες οι συνθήκες– που οδηγεί σε συγκρούσεις και κυρίως τι απομένει, το περίφημο επακόλουθο (aftermath). Το τελευταίο είναι και το “ιερό δισκοπότηρο” για εμένα. Πλέον, σε όλες μου τις διαδρομές έρευνας, δεν πηγαίνω τη στιγμή της έκρηξης, δεν με ενδιαφέρουν οι πυροβολισμοί και οι σφαίρες εδώ και πολλά χρόνια. Αφήνω, πάντοτε, ένα διάστημα να περάσει πριν ξεκινήσω την έρευνά μου: να ανακαλύψω το τι έχει διαμορφώσει, ποιο είναι το δημιούργημα και ποιες οι νέες δομές σε συνάρτηση με τους ανθρώπους. Άλλωστε αυτό είναι και το σημαντικό, το λεπτό σημείο. Γιατί μην ξεχνάμε ότι εμείς είμαστε επί της ουσίας εισβολείς στον τόπο αυτό – και μπορούμε πρακτικά να φύγουμε, να επιστρέψουμε στη δική μας κανονικότητα».
O Δημήτρης Μπούρας εργάζεται για ένα Τhink Τank στην Ουάσινγκτον, περιγράφει τη δουλειά του ως ανθρωπολογική-κοινωνιολογική μελέτη του πολέμου μέσω της εικόνας και μας μεταφέρει κάποιες από αυτές.
Μπορεί κανείς να φτάσει στη Δαμασκό με βίζα, δεν είναι όμως και το ευκολότερο – άσε που πλέον είσαι δέσμιος του καθεστώτος. Αν όμως θέλει κανείς να πάει στην κεντρική Συρία και στα βόρεια με τους αντάρτες, θα πρέπει να μπει σαν αντάρτης. Ο πιο «προσβάσιμος» τρόπος είναι να φτάσεις στα σύνορα με την Τουρκία κι εκεί να βρεις ένα σύνδεσμο (fixer), ο οποίος θα σου ζητήσει 200 δολάρια την ημέρα για να σε φέρει σε επαφή με μια ομάδα ανταρτών, οι οποίοι με τη σειρά τους θα σου ζητήσουν περίπου 50 δολάρια την ημέρα για να έχεις μια σχετική ασφάλεια και να κοιμάσαι το βράδυ σε ένα δωμάτιο που αυτοί το λένε ξενοδοχείο. Βέβαια, υπάρχει και η πιθανότητα ο fixer να σε πουλήσει σε μια ομάδα ανταρτών, εκείνη να σε πουλήσει σε μια άλλη μεγαλύτερη και στο τέλος να καταλήξεις στον ISIS, ο οποίος μπορεί να ζητήσει από τη χώρα σου μερικά εκατομμύρια δολάρια για να σε απελευθερώσει. Φωτογράφοι, δημοσιογράφοι, εργαζόμενοι σε ΜΚΟ, σε πετρελαϊκές εταιρείες πολλές φορές έχουν καταλήξει όμηροι τέτοιων περιπτώσεων, υπάρχουν στο διαδίκτυο κανονικές «αγγελίες» με τα στοιχεία τους και το πόσα χρήματα ζητούν για να τους απελευθερώσουν. Μόνο οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί δεν πληρώνουν λύτρα.
Πώς μπαίνει εκείνος στη Συρία
Με κάποιον τρόπο φτάνω στο Ιράκ. Ήμουν εκεί και το ’91, όταν ο Σαντάμ Χουσεΐν εξαπέλυσε επίθεση με χημικά στους Κούρδους και ένα εκατομμύριο άνθρωποι έφυγαν στα βουνά προς Τουρκία και Ιράν. Το έζησα από κοντά όλο αυτό και από τότε διατηρώ πολύ καλές σχέσεις με τους Κούρδους Πεσμεργκά – έχω αναπτύξει μια ανθρώπινη, αδελφική σχέση που ξεπερνά την αναπόφευκτη επαγγελματική σχέση στις άλλες περιοχές που δραστηριοποιούμαι. Έχω μελετήσει μαζί τους την ιστορία του έθνους, έχω κατανοήσει τις συνήθειες και τα ήθη του τόπου, έγινα ένα με αυτούς. Η βάση μου είναι η πόλη Ντούχοκ (Duhok), στο βόρειο Ιράκ, στο Κουρδιστάν (KRG).
Η διαφθορά στο Ιράκ
Ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα είναι να πάρει κανείς βίζα για το Ιράκ. Ακόμα κι αν πάρεις, όμως, και φτάσεις στο αεροδρόμιο της Βαγδάτης, σου κόβονται τα γόνατα από την απόλυτη διαφθορά. Μια φορά περίμενα τον αστυνομικό να μου ελέγξει τα πράγματα για να βγω από το αεροδρόμιο και περίμενα μια μέρα. Ήθελε 600 δολάρια. Το 2014, που η κυβέρνηση απαγόρευε στους ξένους να βγουν από τη Βαγδάτη, μπορούσες κανονικά να νοικιάσεις στρατιωτικό ελικόπτερο, όμως η τιμή ήταν 5.000 δολάρια.
Οι αντιμαχόμενες πλευρές στη Συρία
Στη Συρία πολεμάνε, βασικά, τέσσερις διαφορετικές πλευρές. Ο κυβερνητικός στρατός που βρίσκει στήριξη από τη Χεζμπολά του Λιβάνου και το Ιράν, η Daesh (IS/ISIS), το τοπικό παρακλάδι της Αλ Κάιντα (Αλ Νούσρα) και ο ελεύθερος συριακός στρατός (FSA), που τον στηρίζουν οι δυτικές χώρες και στις τάξεις του βρίσκονται όλοι αυτοί που αποσκίρτησαν από το στρατό του προέδρου Άσαντ. Σε όλα αυτά έρχονται και προστίθενται 228 καταμετρημένες αντάρτικες ομάδες με διαφορετικά «θέλω» και «πιστεύω» – κάποιες μάχονται απλά και μόνο για να «απελευθερώσουν» τη συνοικία τους. Συνάπτουν παροδικές συμμαχίες ή ξαφνικά αρχίζουν και μάχονται μεταξύ τους. Σε κάποιες από τις ομάδες αυτές ο μισθός το 2011 και το 2012 ήταν 1.500 δολάρια και σήμερα είναι 30 με 40. Γι’ αυτό εγκαταλείπουν πολλοί. Γιατί η Συρία δεν είναι πια η Συρία, είναι ένα φρενοκομείο, μια παγκόσμια έκθεση πολέμου και εμείς βρισκόμαστε εκεί για να μην μπορεί κανείς να πει «μα δεν ήξερα τι γινόταν στην Συρία». Όμως και αυτό πλέον δεν έχει νόημα, μιας και ο έλεγχος έχει χαθεί εντελώς και καμία εμπιστοσύνη δεν υπάρχει – όλα είναι εμπορεύσιμα με πρώτο την ανθρώπινη ύπαρξη.
Υπάρχουν και ακραία πράγματα. Ένα αγόρι, που μάχονταν στις τάξεις της Daesh (ISIS/IS) και συνελήφθη από τους Πεσμεργκά, φορούσε μεταλλική ζώνη αγνότητας για να μη μολυνθεί μέχρι να πάει στον παράδεισο όπου θα το περιμένουν 72 γυναίκες. Όμως, στον έναν ή τον άλλο βαθμό, παραδείγματα φανατισμού βλέπεις παντού. Ο Άνθιμος τον Μάιο έκανε αγρυπνία για να μη γίνει το Gay Pride.
Οι Δυτικοί στη Μέση Ανατολή
Το να πει κανείς ότι για όλα φταίνε οι Αμερικανοί είναι το εύκολο, πολύ περισσότερο αν δεν τους συμπαθείς και πολύ. Από την άλλη, η αλήθεια είναι ότι οι Αμερικανοί μπήκαν και βγήκαν από το Ιράκ με τον πιο άτσαλο τρόπο, δημιουργώντας τις βάσεις για να έχουν την εξουσία ξανά εκείνοι που ήθελαν να διώξουν. Στην περιοχή ζουν σουνίτες και σιίτες ισλαμιστές. Ο Σαντάμ Χουσεΐν ήταν σουνίτης και σε όλες τις θέσεις εξουσίας, επί ημερών του, βρίσκονταν σουνίτες. Μετά οι Αμερικανοί επέβαλαν ένα Σύνταγμα που προβλέπει ότι ο πρωθυπουργός θα είναι οπωσδήποτε σιίτης και ο πρόεδρος, ο οποίος έχει εξουσίες αντίστοιχες με του Έλληνα προέδρου, δηλαδή μηδενικές, Κούρδος. Έγινε, δηλαδή, το ανάποδο από πριν. Πριν οι σουνίτες καταπίεζαν τους σιίτες και τώρα οι σιίτες καταπιέζουν τους σουνίτες. Οι Αμερικανοί είχαν βγάλει μια τράπουλα σε δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα και τη μοίραζαν στους φαντάρους τους που πολεμούσαν στο Ιράκ. Σε κάθε φύλλο της τράπουλας υπήρχε κι ένα πρόσωπο, ο Σαντάμ και άλλοι αξιωματούχοι του τότε καθεστώτος. Όσοι από αυτούς δεν σκοτώθηκαν ή δεν συνελήφθησαν αποτελούν σήμερα τον ISIS, έστησαν μια δυνατή γραφειοκρατική δομή με απόλυτη γνώση των χαρακτηριστικών της περιοχής. Κάτι που οι δυτικοί ποτέ δεν θέλησαν να μπουν στον κόπο να μάθουν. Από τις 16 Μαΐου του 1916 όταν χαράχτηκαν τα σύνορα στην περιοχή με τη συνθήκη Sykes - Picot. Με τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, χαράχτηκαν οι περιοχές απόλυτου ελέγχου και οι ζώνες «επιρροής» των Άγγλων και Γάλλων, χωρίς να λάβουν υπόψη τις εθνικές και θρησκευτικές διαφορές όλων αυτών που από πάντα ζούσαν εκεί. Σε αυτό το σημείο έγκειται και η ουσία αυτού που σήμερα ζούμε: θα έπρεπε να κατανοήσουμε ότι θεμελιωδώς είναι μια περιοχή που οι έννοιες «σύνταγμα» και «νόμοι» δεν έχουν καμία ισχύ μπροστά σε αυτό που λέγεται Ισλάμ, το Κοράνι και οι διάφορες ερμηνείες και εφαρμογές αυτού.
Daesh (ISIS/IS - Ισλαμικό Κράτος)
Ήταν τέτοια η διαφθορά στο Ιράκ που οι σουνίτες υποδέχθηκαν τον ISIS σχεδόν σαν απελευθερωτές. Ο ISIS υποσχέθηκε στους σουνίτες προστασία, θρησκεία, νοσοκομεία, δημόσιες υπηρεσίες και πολλά από αυτά τα έκανε. Υποδομές που σε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού οι εθνικές και θρησκευτικές διαφορές –οι ερμηνείες του Κορανίου– τους τα είχαν αρνηθεί. Μέχρι και εθνικό νόμισμα τύπωσε, το χρυσό δηνάριο, σαν μια πομπώδης δήλωση εθνοκάθαρσης. Δεν είναι μια τρομοκρατική οργάνωση με τα δυτικά μοντέλα, δεν χτυπά και μετά κρύβεται στα βουνά, έχει έδαφος και πληθυσμό. Και εάν εμείς στη Δύση όταν αναφερόμαστε στην Daesh εννοούμε τη Συρία, εκεί ακριβώς κρύβεται και η άγνοιά μας. Γιατί το αυτοαποκαλούμενο «Χαλιφάτο» πρώτον δεν αναγνωρίζει σύνορα –απλά «μεθόριο»– και, δεύτερον, σαν παιδί γέννημα θρέμα του Ιράκ δεν προσβλέπει στην πτώση του καθεστώτος του Άσαντ αλλά σε αυτό που αποτελεί διακαή πόθο του – το «Χαλιφάτο». Σε αυτό το τοπίο επιχειρούν με μια θαυμαστή στρατηγική που τους έχει χαρίσει ναπολεόντειες νίκες. Επιχειρούν στην κοιλάδα ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη, στις στέπες που απλώνονται και στην έρημο που ακολουθεί. Ίδιο πεδίο (terrain) και στο Ιράκ, ίδιο και στη Συρία, αλλά με μια ειδοποιό διαφορά, ότι έχουν να κάνουν με διαφορετικές πολιτικές συνθήκες και διαφορετικές στρατηγικές πολέμου. Έτσι συνεχώς καταφέρνουν να αιφνιδιάζουν και ελίσσονται. Όλα αυτά με δεδομένη την κατοχή μεγάλων τμημάτων της περιοχής, πλούσια σε κοιτάσματα πετρελαίου.
Η επίθεση στο Παρίσι
Θα γινόταν έτσι κι αλλιώς κάποια στιγμή, αλλά το timing είχε αφορμή γιατί ο ISIS την ακριβώς προηγούμενη μέρα είχε γνωρίσει τη μεγαλύτερη ήττα του τον τελευταίο χρόνο. Στα βόρεια του Ιράκ υπάρχουν τα βουνά Σιντζάρ και η ομώνυμη πόλη, όπου ζούσαν οι Γεζίντι (ή Γιαζίντι), μια κουρδική εθνοθρησκευτική ομάδα με ινδοϊρανικές ρίζες – ένα μίγμα Ζωροαστρισμού και Ισλαμικού Σουφισμού. Ο ISIS τους επιτέθηκε πέρυσι και τους κατέσφαξε. Οι Γεζίντι φύγανε στα βουνά Σιντζάρ. Περικυκλωμένοι από τους Τζιχαντιστές σε ανείπωτες συνθήκες ζέστης, χωρίς τροφή και νερό, πολλοί από αυτούς πετούσαν σε γκρεμούς τα παιδιά τους για να μην υποφέρουν. Την προηγουμένη της επίθεσης στο Παρίσι το Σιντζάρ απελευθερώθηκε από Κούρδους και Αμερικανούς. Ο ISIS παίζει το παιχνίδι του φόβου. Στα εδάφη του από τη μία χτυπάει τους σιίτες ώστε εκείνοι να αντεπιτεθούν στους σουνίτες κι εκείνοι να μπουν από φόβο κάτω από την ομπρέλα του. Από την άλλη, εξαπλώνοντας τον πόλεμο παντού, θέλει να φέρει το φόβο στην Ευρώπη, στην Αμερική, για να εξαναγκάσει τη Δύση να πάει να πολεμήσει εκεί. Μια χερσαία επιχείρηση θα ήταν το μεγαλύτερο λάθος γιατί δεν θα είχε καμία αποδοχή από τον τοπικό πληθυσμό στα εδάφη του ISIS, θα ήταν άλλη μια επίθεση κατακτητών, αυτό ακριβώς που το «Χαλιφάτο» επιδιώκει. Στο μόνο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι η δυσαρέσκεια ακόμη κι εκείνων που τους πίστεψαν, γιατί η γραφειοκρατία και η διαφθορά ίδιες είναι και τώρα, ενώ η σαρία εφαρμόζεται με τον πιο βάρβαρο τρόπο.
Για το ρόλο της Τουρκίας
Η Τουρκία βιώνει θεμελιώδεις αλλαγές – βρίσκεται σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι προσπαθώντας να συγκρατήσει και να διαχειριστεί την ανομοιογένεια ενός πληθυσμού πολλών εκατομμυρίων. Αρκεί να αναζητήσει κανείς τους τρόπους που στήριξε την ανάπτυξή της τα τελευταία χρόνια. Κοινό μυστικό το «μαύρο χρήμα» του Ιράν, κοινό μυστικό και οι συναλλαγές πετρελαίου με το «Χαλιφάτο». Κοινός και ο φόβος δημιουργίας ενός κουρδικού κράτους που εκτός από τα χαλάσματα του Ιράκ και της Συρίας θα αναζητήσει και μεγάλο τμήμα του τουρκικού κράτους. Να μην ξεχνάμε ότι στην Τουρκία κατοικούν και ζουν περίπου 12 με 15 εκατομμύρια Κούρδων. Κι όσο ξεφουσκώνει το «τουρκικό οικονομικό θαύμα», που έφερε εκατομμύρια ανθρώπων στην Ιστανμπούλ και άλλα αστικά κέντρα, αυτή η μάζα πρέπει να μένει σε έλεγχο. Και τι καλύτερο εργαλείο από έναν πόλεμο – όχι έναν πόλεμο όπως τον γνωρίζαμε έως τώρα, αλλά τη νέα μορφή ενός υβριδικού πολέμου «un-declared war».
Για τους πρόσφυγες
Οι προσφυγικές ροές προς την Ευρώπη θα συνεχιστούν. Υπάρχει μια κλίμακα επιβίωσης, μια πυραμίδα, όπου στη βάση της βρίσκεται πρώτα η ανάγκη να ζήσεις και μετά να βρεις να φας. Στο Ιράκ, στην Domiz, υπάρχει ένας τεράστιος καταυλισμός προσφύγων όπου ζουν σε παράγκες 75.000 άνθρωποι. Απ’ έξω ζουν σε ακόμα χειρότερες συνθήκες άλλοι 15.000, μιας και το στρατόπεδο δεν μπορεί να δεχθεί άλλους. Αυτοί που ζουν απ’ έξω κρατιούνται από τα συρματοπλέγματα, κοιτούν μέσα και ζηλεύουν, θα ήθελαν να βρίσκονται μέσα. Αυτοί που είναι μέσα στον καταυλισμό εξασφάλισαν την επιβίωση και το φαγητό τους. Ανάμεσά τους υπάρχουν από άνθρωποι που δεν έχουν πάει σχολείο μέχρι γιατροί, άνθρωποι με διδακτορικό, μηχανικοί και αγρότες, οι πάντες. Ο καθένας από αυτούς θα διεκδικήσει το επόμενο βήμα στην πυραμίδα της ζωής του. Και εάν δεν βρει διέξοδο και όραμα, τότε απλά θα γίνει ένας δυνητικός πελάτης ενός διακινητή.
Για τους πολεμικούς ανταποκριτές
Αν θέλει κανείς να γίνει πολεμικός ανταποκριτής θα πρέπει να είναι συνειδητοποιημένος. Θα πρέπει να σέβεται τον τόπο όπου βρίσκεται και να κατανοεί ότι αν δεν συνέβαινε αυτό για το οποίο βρίσκεται εκεί, πολύ απλά δεν θα βρισκόταν εκεί. Ότι θα πρέπει να έχει μελετήσει, να έχει διαβάσει ιστορία, να ξέρει καλά ότι ρόλος του είναι να μεταδώσει και όχι να περάσει «μηνύματα», ένα ακόμη γρανάζι της προπαγάνδας. Και να ξέρει επίσης ότι η φωτογραφία δεν πληρώνει. Μεγάλα περιοδικά και εφημερίδες της Δύσης μπορεί να δώσουν 200 ή 300 ευρώ για ένα σετ φωτογραφιών, όταν όπως σου είπα περίπου τα ίδια λεφτά θα δώσεις σε ένα σύνδεσμο (fixer) μόνο για να σε βάλει σε μια εμπόλεμη ζώνη. Και κάτι ακόμη που θα πρέπει να έχουν στο μυαλό τους οι νεότεροι που ασχολούνται με το φωτορεπορτάζ. Δεν είναι παιδάκια που παίζουν ποδόσφαιρο στην αλάνα και θα τα δει ο σκάουτερ έτσι ώστε να γίνουν ο επόμενος super star στη Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ. Δεν υπάρχει δωρεάν, δεν υπάρχει τζάμπα, η δουλειά σου πρέπει να πληρώνεται και εσύ να τη σέβεσαι όσο τίποτε άλλο. Αυτό είναι και το σημαντικότερο σε μια εποχή που η τεχνολογία και η ανάγκη για ταχύτητα στη μετάδοση της είδησης έφερε τον θάνατο της αλήθειας – της διασταύρωσης της είδησης. Χάνεται η αίσθηση μετάδοσης του νέου και η επιλογή της εικόνας που θα στηρίξει και θα βγάλει μπροστά την είδηση, το γεγονός, την Ιστορία. Γιατί άλλος ο χώρος του εντύπου και άλλος –άπλετος– ο χώρος στις ιστοσελίδες του διαδικτύου. Με ενδιαφέρει το τι συμβαίνει στον άνθρωπο γι’ αυτό και επιλέγω την έρευνα από το ρεπορτάζ – για το σεβασμό στην αλήθεια.
11°
