Η Συμφωνία της Γιάλτας (Κριμαία, Ουκρανίας) θα μπορούσε να ονομαστεί και Συμφωνία της Λιβαδειάς, αφού υπογράφτηκε στον οικισμό «Λιβαδειά», λίγο έξω από τη Γιάλτα.
Η περιοχή (220.000 στρέμματα) δόθηκε δώρο από την Μεγάλη Αικατερίνη στον, με καταγωγή από τη Λιβαδειά, Λάμπρο Κατσώνη, που σε ανάμνηση της πατρίδας του της έδωσε το όνομά της. Ο Λάμπρος Κατσώνης ήταν ναύαρχος του ρώσικου πολεμικού ναυτικού, και έφτασε το βαθμό του αντισυνταγματάρχη - τιμή που του δόθηκε για το ρόλο του στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1787), αν και εναντιώθηκε στην μετέπειτα απόφαση της τσαρίνας να τερματιστεί ο πόλεμος, και ο ίδιος τον συνέχισε με στόχο την απελευθέρωση της Ελλάδας.
Η μόνη σχέση που έχει αυτή η συνοικία με την ελληνική πόλη είναι η άναρχη αρχιτεκτονική της δομή. Είναι κατάφυτη, όπως και όλη η Κριμαία, και μεταξύ των πολυκατοικιών σοβιετικής αρχιτεκτονικής, ντατσών, ξενοδοχείων και σπιτιών φιλοξενεί και το θερινό ανάκτορο του τσάρου. Σ' αυτό διέμενε ο Ρούσβελτ, όπου και πραγματοποιήθηκαν οι συσκέψεις των τριών ηγετών προκειμένου να μην μετακινείται ο άρρωστος πρόεδρος των ΗΠΑ, στη διάρκεια της Διάσκεψης της Γιάλτας.
Τα κουτσομπολιά της Διάσκεψης
Πολύ πριν από τη Γιάλτα οι τρεις αρχηγοί Στάλιν, Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ είχαν συναντηθεί στην Τεχεράνη (28/11-1/12/1943) προκειμένου να σχεδιάσουν την πολεμική στρατηγική τους απέναντι των Γερμανών. Εκεί συμφώνησαν για μια μελλοντική σύσκεψη με πολιτικό περιεχόμενο (πως θα διαχειριστούν τη μεταπολεμική Γερμανία, ποιο θα είναι το μέλλον της Ευρώπης...). Έξι μήνες μετά, και τον χιτλερικό Άξονα στα πρόθυρα της συντριβής, ο Ρούσβελτ ξεκινάει επικοινωνία προκειμένου να ορίσουν νέα τοποθεσία και ημερομηνία συνάντησης των τριών τους. Στην αλληλογραφία με τον Τσόρτσιλ αποκαλούν τον Στάλιν "θείο Τζο", ο οποίος κωλυσιεργεί συνεχώς να απαντήσει για το πότε και το πού της συνάντησης, περιμένοντας τα σοβιετικά στρατεύματα να φτάσουν στα δυτικά πολωνικά σύνορα, ώστε να έχει δημιουργηθεί τετελεσμένο. Οι δυτικοί αρχηγοί προτείνουν ως τόπο συνάντησης την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, την Κύπρο ή τα Ιεροσόλυμα. Ο Στάλιν απορρίπτει όλες τις εκδοχές προφασιζόμενος πως οι γιατροί του δεν του επιτρέπουν μακρινά ταξίδια και αντιπροτείνει να συναντηθούν επί Σοβιετικού εδάφους, κάπου στη Μαύρη Θάλασσα.
Οι δύο δυτικοί αρχηγοί αρχικά αρνούνται χρησιμοποιώντας με τη σειρά τους είτε ιατρικές αιτιάσεις (δήθεν στην Κριμαία βρίσκονται σε έξαρση από δυσεντερία μέχρι βουβωνική πανώλη) είτε πρόβλημα διέλευσης του θωρηκτού που θα μεταφέρει τον Ρούσβελτ από τα Δαρδανέλια, εξαιτίας των πολλών ναρκών. Ο Στάλιν όμως παρέμεινε ανένδοτος, καθώς έβλεπε ως τεράστια πολιτική νίκη να «κουβαλήσει» τους δύο αρχηγούς στο έδαφος της επικράτειάς του. Οι άλλοι δύο συναίνεσαν τελικά να συναντηθούν στη Γιάλτα, με τον Τσόρτσιλ να λέει χαρακτηριστικά: «αν είχαμε δαπανήσει δέκα χρόνια έρευνας για το που θα συναντηθούμε δεν θα βρίσκαμε χειρότερο μέρος από το Magneto (κωδικό όνομα της Γιάλτας), αλλά θα μπορέσω τελικά να επιβιώσω εκεί παίρνοντας μαζί μου μεγάλες ποσότητες ουίσκι, που είναι ιδανικό για να καταπολεμήσει τον εξανθηματικό τύφο, και θανατηφόρο για τις ψείρες που αφθονούν σ' εκείνα τα μέρη».
Ο Τσόρτσιλ θέλει πριν από τη συνάντηση των τριών να βρεθεί με τον Ρούσβελτ στη Μάλτα «προκειμένου ν' αποφασίσουν πως θ' αντιμετωπίσουν τον Στάλιν». Οι δύο αρχηγοί και τα επιτελεία τους θα συναντηθούν, αλλά τα πρακτικά λένε πως οργάνωσαν το κοινό μέτωπο ενάντια στον μπολσεβικισμό χωρίς να προβούν σε λεπτομερή σχεδιασμό. Ο Ρούσβελτ θέλοντας να εξασφαλίσει την πιο γρήγορη συμμετοχή των Σοβιετικών στον πόλεμο με την Ιαπωνία, φοβόταν μην εκνευρίσει τον Στάλιν γι' αυτό και δεν παρέμεινε περισσότερο στη Μάλτα, όπως είχαν προσυμφωνήσει.
Το πάτιο του παλατιού, εκεί που τραβήχτηκε η φωτογραφία των τριών ηγετών
Έχει αξία να σταθούμε στην καταγραφή των απομνημονευμάτων του Υπουργού Εξωτερικών της Μεγάλης Βρετανίας Ήντεν, λίγο πριν τη Διάσκεψη: «Περιμένω να συμβεί το χάος και τίποτα να μην τακτοποιηθεί στη Γιάλτα, δεδομένου πως ο Στάλιν είναι ο μόνος που ξέρει τι θέλει και είναι σκληρός στις διαπραγματεύσεις, ο Τσόρτσιλ λειτουργεί συναισθηματικά και ο Ρούσβελτ είναι ασαφής και φθονερός με όλους».
Την αυγή της 3ης Φεβρουαρίου 1945 οι δύο αντιπροσωπείες θα προσγειωθούν στο αεροδρόμιο που απέχει από τη Γιάλτα 120 χλμ. Η επιχείρηση μεταφοράς τους έχει το κωδικό όνομα «Αργοναύτης» –εκεί στην Κριμαία είναι η Κολχίδα των Αρχαίων Ελλήνων, όπου αποβιβάστηκε ο Ιάσονας για να βρει το Χρυσόμαλλο Δέρας. Θα τους περίμενε μια έκπληξη. Στην υποδοχή τους δεν παρευρίσκεται ο Στάλιν, γεγονός που κάνει έξαλλο τον Ρούσβελτ, αφού χρειάστηκε να διασχίσει τη μισή υδρόγειο για να τον συναντήσει. Ο σοβιετικός ηγέτης εμφανίστηκε απλά την επόμενη ημέρα. Ο Ρούσβελτ θα μείνει στο ανάκτορο «Λιβάδια», ο Τσόρτσιλ στο ανάκτορο του πρίγκιπα Βοροντσόφ και ο Στάλιν στην έπαυλη Γιουσούποφ (σύζυγος της ανιψιάς του Τσάρου, δολοφόνος του Ρασπούτιν) , ανάμεσα από τα άλλα δύο ανάκτορα, ώστε να ελέγχει καλύτερα τις δυο δυτικές αντιπροσωπείες.
Η αίθουσα συσκέψεων των τριών αντιπροσωπειών
Οι σοβιετικοί ονόμασαν τη διάσκεψη «Διάσκεψη της Κριμαίας», η ιστορία «Συμφωνία της Γιάλτας», και οι προκαθήμενοι την χαρακτήρισαν «Διάσκεψη υψηλής ταχύτητας και μεγάλης δύναμης».
Κατά τη διάρκεια διεξαγωγής της (4-11/2/1945) οι ηγέτες συναντήθηκαν τετ-α-τετ (ανά δύο ή από κοινού και οι τρεις) ή με μέλη των αντιπροσωπειών στο ανάκτορο που φιλοξενούσε τον Ρούσβελτ, ενώ οι υπουργοί Εξωτερικών και Αμύνης με τα επιτελεία τους συνομιλούσαν στην έπαυλη της σοβιετικής αντιπροσωπείας. ( Στην κεντρική φωτογραφία του θέματος: Τσόρτσιλ, Ρούσβελτ, Στάλιν στην κλασική αναμνηστική φωτογραφία)
Παρατηρώντας προσεκτικά στην κλασική πλέον φωτογραφία των τριών καθήμενων ηγετών στην εσωτερική αυλή του, σε ιταλικό στιλ, παλατιού (ο Ρούσβελτ στη μέση, ο Τσόρτσιλ στα δεξιά του και ο Στάλιν, φυσικά, στ' αριστερά του), τη στάση του σώματός τους, και κυρίως, τα βλέμματά τους, αντιλαμβάνεσαι πως όχι μόνο δεν πρόκειται για τρεις φίλους, αλλά ούτε καν για συμμάχους (κι ας υπάρχει ακόμη ο κοινός εχθρός). Κι ενώ όλοι ξέρουν πως στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων θα αντιπαρατεθούν ο «μπολσεβικισμός με την ελεύθερη δημοκρατία», οι δύο δυτικοί αρχηγοί κάθε άλλο παρά αγαστές σχέσεις έχουν.
Άποψη του παλατιού
Στα απομνημονεύματά του ο Ήντεν γράφει για το πρώτο εναρκτήριο δείπνο, το απόγευμα της 4ης Φεβρουαρίου, το οποίο είναι και ενδεικτικό για το πως επρόκειτο να εξελιχθεί όλη η Διάσκεψη: «Το δείπνο ήταν αποκαρδιωτικό: ο πρόεδρος Ρούσβελτ ήταν τελείως αποχαυνωμένος και ανίκανος για κάθε σοβαρή συζήτηση. Ο Τσόρτσιλ αντιλαμβανόμενος ότι δεν πάνε καλά τα πράγματα προσπάθησε να προκαλέσει το ενδιαφέρον... Ο Ρούσβελτ συμμερίζεται την αμερικανική καχυποψία απέναντι στην βρετανική αυτοκρατορία και προθυμοποιήθηκε πολλές φορές να τονίσει στον Στάλιν πως δεν συμπράττουν με τη Μεγάλη Βρετανία σε δήθεν σχέδια εναντίον της Ρωσίας. Αυτό δημιούργησε μια σύγχυση στις αγγλοαμερικανικές σχέσεις, κάτι που εκμεταλλεύτηκαν οι σοβιετικοί. Ο Ρούσβελτ έδειχνε φανερά την αντιπάθειά του στην αποικιοκρατική πολιτική της Μεγάλης Βρετανίας, πιστεύοντας πως όταν απαλλαγούν τα κράτη από την βρετανική κηδεμονία θα στρέφονταν στις ΗΠΑ, χωρίς να σκεφτεί πως και άλλες δυνάμεις θα ήθελαν να παίξουν τον ίδιο ρόλο. Δεν πιστεύω πως η φθίνουσα υγεία του Προέδρου αλλοιώνει την κρίση του, παρ' όλο που ο από μέρους του χειρισμός της Διάσκεψης δεν ήταν τόσο ασφαλής όσο θα έπρεπε να είναι...».
Ένας άλλος άγγλος διπλωμάτης, θα γράψει λίγες ημέρες μετά: «Μου φάνηκε πως ο Ρούσβελτ σε όλες τις συνεδριάσεις είχε ασαφή ιδέα για πολλά από τα προβλήματα. Καθισμένος στο στρογγυλό τραπέζι έδειχνε εξαντλημένος και σχεδόν αδιάφορος. Οι σύμβουλοί του του τοποθετούσαν στο στόμα τι έπρεπε να πει. Η φωνή του ήταν η φωνή ενός ανθρώπου με κουρασμένο μυαλό. Ο καλοδιάθετος, ευπροσήγορος θείος είχε γίνει σκιά του εαυτού του...». Λέγεται μάλιστα, πως ο γιατρός του Ρούσβελτ ήθελε να τον μεταφέρει σε Αμερικάνικο σκάφος, αγκυροβολημένο στη Μαύρη Θάλασσα, ώστε να του παράσχει καλύτερη περίθαλψη. Δέκα εβδομάδες μετά θα πεθάνει...
Οι καταγραμμένες αναμνήσεις του Ήντεν θα είναι το προοίμιο όσων θα γραφτούν μετά τη διάσκεψη, η οποία έφτασε να χαρακτηρισθεί Βατερλώ του αμερικανού προέδρου και νίκη του Στάλιν και του κομμουνισμού.
Έχει αξία να καταγραφεί η γνώμη του όχι και τόσο φιλοσοβιετικού Ήντεν για τον Στάλιν: «Ο στρατάρχης Στάλιν υπήρξε ο πλέον σκληρός, που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί, στις διαπραγματεύσεις. Με την τριαντακοντή εμπειρία που έχω στις διεθνείς διασκέψεις, αν μου παρουσιάζονταν η ανάγκη να εκλέξω άνθρωπο προκειμένου να διαπραγματευτεί υπόθεσή μου, θα επέλεγα αναμφίβολα τον Στάλιν. Ήταν αδυσώπητος και γνώριζε πολύ καλά τι επεδίωκε. Δεν σπαταλούσε λέξεις, δεν οργιζόταν, ούτε έδειχνε να εκνευρίζεται. Συγκρατημένος, ήρεμος, δεν ύψωνε ποτέ τον τόνο της φωνής του και με μεθόδους πολύ περισσότερο ύπουλες και αποτελεσματικές πετύχαινε αυτό που ήθελε χωρίς να φαίνεται άκαμπτος».
Τα πρώτα δυτικά δημοσιεύματα ήταν διθυραμβικά για τη Συμφωνία της Γιάλτας. Τρία χρόνια μετά και τον ψυχρό πόλεμο στα σπάργανα άρχισαν οι αμφισβητήσεις, ιδιαίτερα για τους χειρισμούς του Ρούσβελτ που δεν μπόρεσε να σταθεί στο ύψος της θέσης του και τον περιστάσεων «χαρίζοντας πολλά στον εχθρό». Για να διασκεδαστούν οι εντυπώσεις άρχισαν να μετατοπίζονται οι ευθύνες στο Σιδηρούν Παραπέτασμα. Οι συμμετέχοντες Αμερικανοί ξεκίνησαν το τροπάριο «τα μεταπολεμικά προβλήματα δεν προέκυψαν από τις συμφωνίες της Γιάλτας, αλλά γιατί ο Στάλιν δεν τήρησε τις συμφωνίες». Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ επέμενε πως «οι αντιδράσεις που συνάντησε ο Στάλιν, όταν επέστρεψε στη Μόσχα από το Πολιτμπυρό, ήταν τόσες που αναγκάστηκε να μην τηρήσει τις συμφωνίες για να μη φανεί υποχωρητικός στον καπιταλισμό». Μάλλον, μια αστεία διατύπωση, όταν σε διαφορετικά απομνημονεύματα αποκαλύπτεται πως οι δυτικοί παραδέχονται πως την «πάτησαν θεωρώντας το Πολιτμπυρό πιο ισχυρό από τον Στάλιν».
Στη Γιάλτα φάνηκαν ξεκάθαρα και οι διαθέσεις των ηγετών για το πως έβλεπαν την μεταπολεμική Ευρώπη μέσα από τα ζητήματα που έθεσαν σε ημερήσια διάταξη: Διαίρεση της Γερμανίας, πολεμικές αποζημιώσεις και αν πρέπει η Γαλλία να συμμετάσχει ως τέταρτη κατέχουσα δύναμη στη Γερμανία˙ σύνορα Πολωνίας˙ δημιουργία του ΟΗΕ και πως θα καθοριστεί το δικαίωμα ψήφου κάθε χώρας... Όσο για το αν λέχτηκε κάτι για την Ελλάδα σε αυτή τη Διάσκεψη, σύμφωνα με τα πρακτικά, έγινε μια παρεμπιπτόντως αναφορά από τον Στάλιν. Στις 8/2 ρώτησε «τι συμβαίνει στην Ελλάδα;», διευκρινίζοντας αμέσως πως «δεν επεκρίνει την πολιτική των Βρετανών εκεί, απλώς ζητάει πληροφορίες». Ο Τσόρτσιλ απάντησε πως θα χρειαζόταν χρόνος να εξηγήσει το τι συμβαίνει, αλλά εξέφρασε (δήθεν) τις αμφιβολίες του για το «αν θα μπορέσει να συγκροτηθεί κυβέρνηση απ' όλα τα κόμματα γιατί οι Έλληνες αλληλομισιούνται».
Ο Στάλιν συμφώνησε λέγοντας πως «οι Έλληνες δεν έχουν συνηθίσει να συζητούν και γι' αυτό αλληλοσφάζονται...». Την επόμενη ημέρα ο Τσόρτσιλ προσκάλεσε επισήμως να πάει στην Ελλάδα ένας σοβιετικός παρατηρητής, αλλά ο Στάλιν δεν το θεώρησε καλή ιδέα και για μια ακόμα φορά επιβεβαίωσε «πως έχει πλήρη εμπιστοσύνη στη βρετανική πολιτική»... (Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ και χωρίς επίσημη διαβεβαίωση από πλευράς τόσο της Σοβιετικής Ένωσης όσο και της Μεγάλης Βρετανίας τα Βαλκάνια είχαν χωριστεί στη Διάσκεψη της Μόσχας, το 44, γνωστή και ως «Μυστική συμφωνία των ποσοστών». Εκεί οι δύο αρχηγοί με τη συμμετοχή του υπουργού εξωτερικών των ΗΠΑ καθόρισαν το ποσοστό επιρροής τους στα Βαλκάνια. Τα ποσοστά έγραψε ο Τσόρτσιλ σε μια χαρτοπετσέτα, την οποία έδωσε στον Στάλιν και αυτός τα δέχτηκε. Σύμφωνα πάντα με τον Τσόρτσιλ, ο ίδιος, αφού συμφώνησαν, πρότεινε να κάψουν «αυτό τόσο ευτελές αποδεικτικό που κανόνιζε τη μοίρα εκατομμυρίων ανθρώπων» με τον Στάλιν να του απαντά πως «δεν χρειάζεται». Εκεί αποφασίστηκε η Ελλάδα να περάσει κατά 90% στην επιρροή της Μεγάλης Βρετανίας...).
67 χρόνια μετά
Σήμερα τα «Λιβάδια» δέχονται ορδές τουριστών, κυρίως Ρώσοι, που ούτως ή άλλως θεωρούν την Κριμαία γη τους. (Η Κριμαία είναι Αυτόνομη Δημοκρατία με 99 βουλευτές και δικό της πρωθυπουργό, αλλά για τα πιο σημαντικά θέματα οι αποφάσεις παίρνονται από την Ουκρανική βουλή. Πάντως σε όλα τα δημόσια κτίρια δίπλα στην Ουκρανική σημαία είναι αναρτημένη και η Ρωσική). Οι ξεναγοί δεν μιλούν για τον Κατσώνη, και δεν μπορώ να ξέρω τι λένε στις ξεναγήσεις τους, ή το κυριότερο, τι σκέφτονται οι Ρώσοι επισκέπτες καθώς βλέπουν τη φωτογραφία του πατερούλη δίπλα στους παλιούς μεγάλους αντίπαλους. Η συμπεριφορά τους δεν διαφέρει πάντως σε τίποτα από τη συμπεριφορά των ελάχιστων δυτικών τουριστών. Φωτογραφίζουν ακατάπαυστα με i-phone και i-pad, προσπερνούν ταχύτατα τη μια αίθουσα μετά την άλλη για να πάρει τη θέση τους άλλο γκρουπ τουριστών και να καταλήξουν στο πιο αγαπημένο τμήμα της ξενάγησης και του παλατιού – στα δωμάτια όπου φιλοξενούνται φωτογραφίες, έπιπλα και κειμήλια της τσαρικής οικογένειας (όσα έμειναν μετά από το μεγάλο πλιάτσικο). Λέω πιο αγαπημένο μέρος της ξενάγησης γιατί στη Γιάλτα ό,τι έχει σχέση με την τσαρική οικογένεια είναι must, καθώς πολλά από τα καταστήματα, τα εστιατόρια και τα ξενοδοχεία της έχουν αναρτημένο το πορτρέτο του τσάρου!
Παραλία της Γιάλτας
Γιάλτα. Το εστιατόριο στο καράβι «Αργώ»
Εκδίκηση της ιστορίας ή έλλειψη ιστορικής συνείδησης;
Η πραγματικότητα της Γιάλτας δείχνει να αδιαφορεί για το παρελθόν, τοποθετώντας το στα προς κατανάλωση θεάματα, και προχωράει στο μικροαστικό της παρόν, βολτάροντας στην απίστευτα φασαριόζικη προκυμαία, κάνοντας μπάνιο τόσο στις ελεύθερες, όσο και στις ιδιωτικές παραλίες της –δεσπόζουν μεγάλες διαφημίσεις του Esquire και του Cosmopolitan–, τρώγοντας στο εστιατόριο που φιλοξενεί μια τεράστια Αργώ (το όνομα του καραβιού που μετέφερε τον Ιάσονα και τους συντρόφους του), βγάζοντας φωτογραφίες (με νοικιασμένα ρούχα εποχής) σε απίστευτα κιτς σκηνικά που παραπέμπουν σε δωμάτια παλατιών τύπου Λουδοβίκου, δίπλα στο άγαλμα της «Κυρίας με το σκυλάκι» (στην ντάτσα του στη Γιάλτα, το έγραψε ο Τσέχοφ), και δίπλα στις παρκαρισμένες Μαζεράτι και Φεράρι των (νεο)βαθύπλουτων που παραθερίζουν στη Γιάλτα και στη... Λιβαδειά.
19°
