Λατρεύοντας τον Ιούδα

Στη Γουατεμάλα ακόμα και σήμερα μπορείς να γίνεις μάρτυρας πολλών στοιχείων θρησκευτικού συγκρητισμού – που προήλθαν από την ανάμειξη τύπων λατρείας των Μάγιας κιτσέ και του καθολικισμού. Οι Μάγιας κιτσέ, κάτοικοι της Γουατεμάλας την εποχή της αποίκησης –και σήμερα το μεγαλύτερο πληθυσμιακό κομμάτι της χώρας -, πίστευαν σε ένα και μοναδικό θεό, στον κατακλυσμό και στο τέλος του χρόνου του κόσμου, εφάρμοζαν τη νηστεία, την εγκράτεια και την εξομολόγηση. Έτσι ο καθολικισμός αφομοίωσε ορισμένες μαγικές και τοτεμικές πλευρές της θρησκείας τους, στη ματαιόδοξη προσπάθεια του να υποτάξει την πίστη τους στην ιδεολογία των κατακτητών.

Στο Tσιτσικαστενάγκο, μια πόλη χαμένη στα βουνά, στα 2.030 μ. πάνω από τη θάλασσα, υπάρχει η ξακουστή Iglesia de Santo Tomas. Εξαιρετικό δείγμα αποικιακής αρχιτεκτονικής (1954) εξιτάρει την περιέργεια, διότι ενώ στο εσωτερικό της συναντάς ένα τυπικό καθολικό διάκοσμο, όλος ο διάδρομος, ανάμεσα στις θέσεις, είναι στρωμένος με χώμα στον οποίο οι πιστοί (απόγονοι Μάγιας κιτσέ), κάνουν δεήσεις στους νεκρούς τους ή προσεύχονται σε καθολικούς αγίους, χρησιμοποιώντας τελετουργικά των Μάγιας!

Αυτό όμως που εκπλήσσει περισσότερο είναι η ύπαρξη παρεκκλησίων, αφιερωμένων στον Santo Maximón. Ο Maximón προήλθε από τη μορφή του προλοκομβιάνου θεού Mam, που ο θρύλος θέλει να έχει κοιμηθεί με όλες τις γυναίκες ενός χωριού, όταν οι άνδρες τους δούλευαν στα χωράφια. Όταν οι τελευταίοι επέστρεψαν τον έπιασαν και του έκοψαν τα χέρια και τα πόδια του, για να καταλήξουν να τον λατρεύουν. Ο Maximón, με την έλευση του χριστιανισμού, έχει πάρει τη μορφή του Ιούδα. Μπροστά στο άγαλμά του εναποθέτουν καπνό, αλκοόλ και χρήματα προκειμένου να του ζητήσουν την εύνοιά του ή για να κάνει κακό σε κάποιο εχθρό τους, ενώ την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδας μέσω μιας πομπής, μεταφέρουν το ομοίωμά του σε μια καινούργια κατοικία. Εμείς τύχαμε το παρεκκλήσι στημένο σ’ ένα παντοπωλείο. Αν και το όλο θέαμα ήταν στημένο για τουριστική ατραξιόν, αφού πληρώνεις για να τραβήξεις φωτογραφία, ο Maximón- Iούδας παραμένει ένας σημαντικός άγιος, ο πιο κοντινός και ανθρώπινος εξαιτίας των ελαττωμάτων του στους πιστούς, σε σχέση με τους άλλους αγίους.

Από τη Γουεταμάλα στην… Ελλάδα.

Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δούμε τη ζωή του Ιούδα, πριν από την είσοδό του στην κοινότητα του αποστόλου, όπως αυτή σώθηκε μέσα από τις προφορικές παραδόσεις αλλά και από γραμμένα θρησκευτικά κείμενα. Η έκπληξη είναι τεράστια, γιατί ιδιαίτερα στη διάρκεια του Μεσαίωνα, ο Ιούδας σχεδόν ταυτίζεται με τον «Οιδίποδα». Ο Βάλτερ Πούχνερ στα «Βυζαντινά θέματα της ελληνικής λαογραφίας» έχει συγκεντρώσει μια σειρά κειμένων και παραδόσεων απ’ όλη την Ευρώπη που, αν και διαφέρουν σε ενδιάμεσες λεπτομέρειες, όλες καταλήγουν στο τέλος να σχετίζουν το βίο του Οιδίποδα με το βίο του Ιούδα. Θα μείνουμε στη λαϊκή ελληνική παραλλαγή κατευθείαν ερχόμενη από τα βυζαντινά χρόνια.

Σύμφωνα με αυτήν ο Ιούδας ήταν από τη χώρα της Ισχάρας, είχε δε πατέρα τον Ροβέλ. Τη νύχτα που η σύζυγός του έμεινε έγκυος στον Ιούδα, είχε δει στον ύπνο της πως θα γεννήσει ένα αγόρι που θα έφερνε την καταστροφή των Ιουδαίων. Γι΄ αυτό όταν γεννήθηκε ο Ιούδας, ο πατέρας του θέλησε να τον θανατώσει, αλλά η μητέρα του τον έβαλε κρυφά από το σύζυγό της σ’ ένα καλάθι και το άφησε να το πάρει το ρεύμα της θάλασσας. Το καλάθι κατέληξε σ’ ένα κοντινό νησί και το παιδί σώθηκε και βαφτίστηκε Ιούδας από τους βοσκούς του νησιού, οι οποίοι το κράτησαν για λίγο καιρό, μέχρι που το πήγαν στην Ισχάρα προκειμένου να το δώσουν για υιοθεσία. Ο πατέρας του, μη γνωρίζοντας ποιος είναι αληθινά, το πήρε σπίτι του, αφού δεν είχαν στο μεταξύ αποκτήσει άλλα παιδιά. Όταν γέννησαν ένα άλλο αγόρι, ο Ιούδας από τη ζήλια του το σκότωσε, γι’ αυτό και το έσκασε από το σπίτι και πήγε στα Ιεροσόλυμα για να δουλέψει στην υπηρεσία του Ηρώδη.

Ύστερα από πολλά χρόνια έγινε πόλεμος στην Ισχάρα και οι γονείς του αναγκάστηκαν να φύγουν από τα Ιεροσόλυμα. Βρήκαν δε σπίτι δίπλα στο σπίτι του Ηρώδη. Ο τελευταίος ορέχτηκε το πλούσιο περιβόλι του Ροβέλ και ο Ιούδας, για να τον ευχαριστήσει, πήδησε στον κήπο προκειμένου να κόψει φρούτα. Όμως, ο Ροβέλ τον αντιλήφθηκε και, χωρίς να το ξέρει πως επρόκειτο για το παιδί του, αφού είχαν περάσει πολλά χρόνια, διαπληκτίστηκε μαζί του. Ο Ιούδας τον σκότωσε και ο Ηρώδης, για να μπορεί να έχει στην κατοχή του τον κήπο, υποχρέωσε τη σύζυγο του Ρόβελ και μητέρα του Ιούδα να παντρευτεί τον τελευταίο. Οι δυο τους ζούσαν ως σύζυγοι, έκαναν και παιδιά μέχρι που μια μέρα η σύζυγος και μητέρα του θυμήθηκε τις δυστυχίες της και του τις εξιστόρησε. Ο Ιούδας, καταλαβαίνοντας πως είναι ο γενεσιουργός όλων αυτών των δεινών, το ομολόγησε και η γυναίκα τρελάθηκε από τον πόνο και τη δυστυχία. Έτσι ο Ιούδας, έχοντας ακούσει πως ο Χριστός, που ήταν εκείνη την εποχή στην Ιερουσαλήμ, ήταν ιατρός ψυχών και σωμάτων, πήγε δίπλα του και του ζήτησε να τον πάρει ως μαθητή.

Αν η μέχρι τότε ζωή του Ιούδα αγγίζει το μύθο και έχει μια συμβολική αξία, οι μετέπειτα πράξεις του, ο ρόλος και η θέση του μέσα στη «θεία οικονομία» ακόμη προκαλεί πολλαπλής φύσεως ερωτήματα. Ο Ιούδας ήταν θύτης ή θύμα; Ένας σκοτεινός ήρωας ή ο ομαδικός ενοχικός αρχέτυπος, ο μεγαλύτερος προδότης που πέρασε ποτέ από τη γη, σύμφωνα με τη χριστιανική πίστη; Γιατί ο Χριστός, γνωρίζοντας τη μελλοντική προδοσία του, τον δέχτηκε στους μαθητές Του; Μήπως για να εκπληρωθούν οι γραφές; Αυτό σημαίνει πως η πορεία και το τέλος του Ιούδα ήταν προδιαγεγραμμένο. Όχι, απαντούν οι θεολόγοι. Δεν ήταν αναγκαία η ύπαρξη ενός προδότη για να τελεστεί το Θείο Δράμα. Οι Καϊανοί, από την άλλη (όπως και άλλοι αιρετικοί), τον αντιμετωπίζουν ως σωτήρα της ανθρωπότητας, αφού εξαιτίας της προδοσίας του ο Χριστός σταυρώθηκε για να αναστηθεί στο τέλος. Οι Καλβινιστές διδάσκουν πως ο Ιούδας ήταν προορισμένος από τον Θεό για το ρόλο του προδότη, ενώ οι ορθόδοξοι πιστεύουμε πως η ελευθερία της βούλησης ήταν αυτή που οδήγησε τελικά στην προδοσία του, η οποία και δεν μπορούσε να καταργηθεί από το θέλημα του Θεού, ούτε και από τα σχέδιά Του. Άρα με τίποτα δεν μπορεί ο τελευταίος να θεωρηθεί θύμα. Γιατί, όμως, πρόδωσε ο Ιούδας τον Χριστό;

Εξαιτίας της φιλαργυρίας του, καταλήγουν οι περισσότεροι μελετητές. Τα «τριάντα αργύρια» ήταν ένα ποσό μάλλον πολύ ευτελές για την εποχή, και άρα δεν δικαιολογεί απόλυτα την πράξη του λένε οι επικριτές αυτής της θέσης. Διότι αισθάνθηκε παραγκωνισμένος από τον Χριστό που πρόβαλλε τον Πέτρο και τους υιούς Ζεβεδαίου ως τους προσφιλέστερους των μαθητών Του (F. G. Klopstock). Διότι φοβήθηκε τις φήμες περί θανατώσεως όσων ακολουθούν τη διδασκαλία του Χριστού. Διότι αισθάνθηκε διαψευσμένος, αφού πίστεψε εσφαλμένα πως ο Μεσσίας θα εγκαθιστούσε ένα είδος κοσμικής βασιλείας επί της γης. Διότι μπήκε μέσα του ο Σατανάς! Διότι αυτός ήταν ο προορισμός του. Είναι μερικές από τις αιτιάσεις. Οι απόψεις ποικίλλουν ακόμη και για το θάνατό του (άλλοι πιστεύουν πως αυτοκτόνησε, άλλοι πως έπαθε φοβερό δυστύχημα και άλλοι ανίατη ασθένεια). Οι περισσότεροι πάντως συγκλίνουν στην αυτοχειρία, απαραίτητη συμβολική πράξη για έναν τέτοιο χαρακτήρα και δράστη.