Εκατομμύρια άτομα πάσχουν από μετα-Covid συμπτώματα

Το long Covid μοιάζει σήμερα με νευρολογική ασθένεια. Αν και εμφανίζεται σπάνια, ταλαιπωρεί ανθρώπους σχεδόν τρία χρόνια μετά την προσβολή τους από τον ιό: κουράζονται εύκολα, ο καρδιακός τους παλμός είναι ακανόνιστος και αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη συγκέντρωση και στη σκέψη. Κατά το λεγόμενο «μακροχρόνιο COVID» τα συμπτώματα επιμένουν για τουλάχιστον τρεις μήνες μετά τη μόλυνση και μπορούν να διαρκέσουν επί χρόνια. Το σύνδρομο είναι γνωστό από τους επαγγελματίες του ιατρικού τομέα ως μεταοξεία επακόλουθα του COVID-19 ή PASC.

Τα άτομα με μακροχρόνιο Covid έχουν συμπτώματα όπως πόνους, υπερβολική κόπωση και «ομίχλη του εγκεφάλου», δυσκολία συγκέντρωσης ή μνήμης απλών πραγμάτων και λέξεων. Από τον Φεβρουάριο του 2022, υπολογίζεται ότι το σύνδρομο επηρεάζει περίπου 16 εκατομμύρια ενήλικες στις ΗΠΑ και ότι έχει αναγκάσει δύο έως τέσσερα εκατομμύρια να εγκαταλείψουν το εργατικό δυναμικό· πολλοί από αυτούς δεν έχουν επιστρέψει στην εργασία τους. Το μακροχρόνιο Covid εμφανίζεται συχνά σε κατά τα άλλα υγιή νεαρά άτομα και μπορεί να επακολουθήσει ακόμη και μετά από μια ήπια αρχική μόλυνση. Ο κίνδυνος είναι ελαφρώς υψηλότερος σε άτομα που νοσηλεύτηκαν για Covid και σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας, ενώ φαίνεται πως οι γυναίκες και όσοι βρίσκονται σε μειονεκτική κοινωνικοοικονομική θέση αντιμετωπίζουν επίσης υψηλότερο κίνδυνο, όπως και όσοι καπνίζουν, είναι παχύσαρκοι ή πάσχουν από αυτοάνοσες διαταραχές.

Τα πιο κοινά και επίμονα συμπτώματα του μακροχρόνιου Covid είναι νευρολογικά. Μερικά αναγνωρίζονται εύκολα ως σχετιζόμενα με τον εγκέφαλο ή τα νεύρα: πολλοί άνθρωποι αντιμετωπίζουν γνωστική δυσλειτουργία με τη μορφή δυσκολίας στη μνήμη, την προσοχή, τον ύπνο και τη διάθεση. Άλλα συμπτώματα φαίνονται ριζωμένα περισσότερο στο σώμα παρά στον εγκέφαλο, όπως ο πόνος και η αδιαθεσία μετά τη σωματική άσκηση (PEM), ένα είδος «ενεργειακής συντριβής» που οι άνθρωποι βιώνουν ακόμα μετά από ήπια γυμναστική. Αλλά κι αυτά προκύπτουν από δυσλειτουργία των νεύρων, συχνά στο αυτόνομο νευρικό σύστημα, το οποίο κατευθύνει το σώμα μας ώστε να αναπνέει και να αφομοιώνει την τροφή: το αυτόνομο νευρικό σύστημα είναι εκείνο που «πιλοτάρει» τα όργανά μας. Αυτή η δυσλειτουργία του μπορεί να οδηγήσει σε ζάλη, υψηλή ή πολύ χαμηλή αρτηριακή πίεση και διαταραχές του εντέρου.

Ο ιός SARS-CoV-2 είναι κάτι καινούργιο, αλλά τα μετα-ιικά σύνδρομα δεν είναι. Η έρευνα για άλλους ιούς και ειδικότερα για τη νευρολογική βλάβη από τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV) καθοδηγεί τις εργασίες για το μακροχρόνιο Covid. Και η αναγνώριση ότι το σύνδρομο μπορεί να προκαλέσει τις πολλές επιπτώσεις του μέσω του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος αρχίζει να διαμορφώνει κάποιες προσεγγίσεις στην ιατρική θεραπεία. Αν και 16 εκατομμύρια πάσχοντες στις ΗΠΑ είναι μια λογική εκτίμηση για τον αριθμό της πάθησης, μια μετα-ανάλυση 41 ερευνών που διεξήχθη το 2021 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι παγκοσμίως, το 43% των ατόμων που έχουν μολυνθεί με SARS-CoV-2 μπορεί να αναπτύξουν μακροχρόνιο Covid -19, ενώ περίπου το 30% —που μεταφράζεται σε περίπου 30 εκατομμύρια άτομα— έχει ήδη επηρεαστεί στις ΗΠΑ. Ορισμένες μελέτες προτείνουν πιο συντηρητικούς αριθμούς: μια έρευνα του Ιουνίου 2022 από το Εθνικό Κέντρο Στατιστικών Υγείας διαπίστωσε ότι μεταξύ των ενηλίκων που είχαν προσβληθεί από Covid -19, ένας στους πέντε εμφάνιζε μακροχρόνιο Covid τρεις μήνες αργότερα. Το βρετανικό Γραφείο Εθνικής Στατιστικής είναι ακόμα πιο αισιόδοξο αναφέροντας χρόνια Covid σε ένα στα 10 άτομα. Αλλά ακόμη και αν μόνο ένα μικρό ποσοστό των λοιμώξεων οδηγεί σε μακροχρόνιο Covid, σημαίνει ότι εκατομμύρια άνθρωποι έχουν πλημμελή υγεία.

Οι περισσότερες από τις πρώτες αναγνωρισμένες περιπτώσεις long Covid ήταν σε ασθενείς που χρειάζονταν εκτεταμένη αναπνευστική θεραπεία ή που είχαν εμφανή βλάβη οργάνων, άρα μόνιμα συμπτώματα. Στην αρχή τα άτομα που ανέφεραν νευρολογικά συμπτώματα δεν λαμβάνονταν υπόψη: αλλά από το τέλος του 2020 έγινε εμφανές ότι τα νευροψυχιατρικά συμπτώματα ήταν αρκετά διαδεδομένα κι ότι οφείλονταν στον ιό· πρώην ασθενείς παραπονιούνταν για «μνήμη χρυσόψαρου», απότομες εναλλαγές της ψυχικής διάθεσης και επώδυνη υπερευαισθησία στους ήχους. Καθώς μερικές μελέτες έδειξαν ότι ο Covid επιτίθεται στα ενδοθηλιακά κύτταρα, τα οποία επενδύουν τα αιμοφόρα αγγεία, συμπεραίνουμε ότι μπορεί να προκληθεί θρόμβωση και στέρηση οξυγόνου σε πολλά όργανα συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου. Ακόμη και μια ανεπαίσθητη διαταραχή των ενδοθηλιακών κυττάρων στον εγκέφαλο θα μπορούσε να συμβάλει στη γνωστική δυσλειτουργία. Μάλιστα, μια μελέτη διαπίστωσε ότι σε άτομα με νευρολογικά συμπτώματα Covid, το ανοσοποιητικό σύστημα φαίνεται να ενεργοποιείται στοχευμένα στο κεντρικό νευρικό σύστημα, δημιουργώντας φλεγμονή: δηλαδή, η φλεγμονή του εγκεφάλου πιθανότατα δεν προκαλείται από τον ιό που μολύνει απευθείας αυτό το όργανο. Η Avindra Nath, που έχει μελετήσει επί μακρόν τα μεταιικά νευρολογικά σύνδρομα στο Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας της Βρετανίας, βρήκε κάτι παρόμοιο σε μια μελέτη της αυτοψίας ανθρώπων που πέθαναν από Covid: στον εγκέφαλό τους δεν ανιχνεύονται μεγάλες ποσότητες ιού αλλά τα αποτελέσματα της δράσης του ανοσοποιητικού συστήματος, ιδιαίτερα γύρω από τα αιμοφόρα αγγεία. Οι σχετικές εξετάσεις έδειξαν ότι τα ανοσοκύτταρα που ονομάζονται μακροφάγα είχαν, κατά κάποιον τρόπο, επιτεθεί παράγοντας κάθε είδους ελεύθερες ρίζες, «κυτοκίνες» — μια διαδικασία σαν βομβαρδισμός που προκαλεί ζημιά στο ανθρώπινο σώμα.

Σύμφωνα με τον Troy Torgerson, ανοσολόγο στο Ινστιτούτο Άλεν στο Σιάτλ, σε ασθενείς με long Covid ξεχώρισαν τρία μόρια σηματοδότησης κυττάρων —παράγοντας νέκρωσης όγκων άλφα, ιντερλευκίνη 6 και ιντερφερόνη βήτα— αλλά αυτό το μοτίβο δεν βρέθηκε σε όλους. Φαίνεται ότι σε πολλούς, το ανοσοποιητικό σύστημα παραμένει ενεργοποιημένο ακόμα και μετά την απόρριψη του ιού: καθώς ιικές πρωτεΐνες ανιχνεύονται στο έντερο ασθενών που είχαν αναρρώσει από τον Covid ακόμα και έξι μήνες νωρίτερα, η ανοσολογική επίθεση παραμένει έντονη κι αυτό προκαλεί το αντίθετο από το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πράγματι, ο ιός μπορεί να παραμείνει στον εγκέφαλο και να ανισχνευτεί ιικό RNA σε όλο το σώμα έως και 230 ημέρες μετά τη μόλυνση. Δύο μελέτες, που δημοσιεύτηκαν πέρυσι στο «Proceedings of the National Academy of Sciences USA», ισχυρίζονταν ότι ο SARS-CoV-2 μπορεί να μολύνει αστροκύτταρα, έναν τύπο νευρικών κυττάρων που εισχωρούν μέσω νευρώνων στο δέρμα που καλύπτει τη μύτη.

Για όλα τούτα, οι ερευνητές εξετάζουν τα φλεγμονώδη σήματα σε ασθενείς με long Covid -19: φαίνεται ότι οι ασθενείς με γνωστικά συμπτώματα παρουσιάζουν ανωμαλίες που σχετίζονται με το ανοσοποιητικό στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό· ορισμένοι έχουν υψηλό επίπεδο VEGF-C —δείκτη ενδοθηλιακής δυσλειτουργίας— κι αυτές οι υψηλότερες συγκεντρώσεις VEGF-C σχετίζονται με υψηλότερα επίπεδα ανοσοκυττάρων που εισέρχονται στον εγκέφαλο. Ο long Covid δεν είναι ψυχοσωματική διαταραχή, είναι νευροάνοση διαταραχή που οφείλεται στη διατήρηση του ανοσοποιητικού συστήματος σε κατάσταση επίθεσης, σαν να μην έχει πληροφορηθεί το σώμα ότι ο ιός έχει αποβληθεί. Έτσι, αυτοαντισώματα αλληλεπιδρούν με τα νευρικά κύτταρα προκαλώντας νευρολογικά συμπτώματα. Αν καταλήξουμε ότι πρόκειται για μια φλεγμονώδη διαδικασία με τη μεσολάβηση μακροφάγων, η ανοσοσφαιρίνη ανδοφλεβίως θα μπορούσε να βοηθήσει τους ασθενείς. Γενικά, οι θεραπείες που χρησιμοποιούνται για τον αποκλεισμό των αυτοαντισωμάτων, όπως είναι η χρήση κορτικοστεροειδών, ίσως να αποβούν χρήσιμες. Αλλά βεβαίως αυτά τα φάρμακα μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Παραλλήλως, θα πρέπει να καθαρίσουμε εντελώς τον οργανισμό από τα υπολείμματα του ιού που ίσως ενεργοποιούν το ανοσοποιητικό: γίνονται σχετικές κλινικές δοκιμές με αντιιικά φάρμακα όπως είναι το Paxlovid της Pfizer.

Τα μετα-ιικά σύνδρομα δεν είναι κάτι άγνωστο: έχουν τεκμηριωθεί για περισσότερο από έναν αιώνα. Για παράδειγμα, ο ιός Epstein-Barr, ο οποίος προκαλεί μονοπυρήνωση, είναι ένας από τους πολλούς ιούς που συνδέονται με μια πάθηση που ονομάζεται σύνδρομο μυαλγικής εγκεφαλομυελίτιδας/χρόνιας κόπωσης (ME/CFS), η οποία υπολογίζεται ότι επηρεάζει τουλάχιστον ενάμισι εκατομμύριο άτομα στις ΗΠΑ. Η ME/CFS έχει εντυπωσιακές ομοιότητες με την κόπωση του μακροχρόνιου Covid, με συμπτώματα όπως απορρύθμιση του ανοσοποιητικού συστήματος, διαρκές αίσθημα κακουχίας και γνωστική δυσλειτουργία. Η έρευνα των μετα-ιικών συνδρόμων του Covid ίσως μας κάνει να καταλάβουμε καλύτερα το ME/CFS από οποιαδήποτε άλλη μολυσματική ασθένεια και να μάθουμε πράγματα που θα ισχύουν για άλλες φλεγμονώδεις καταστάσεις που προκαλούνται από λοίμωξη την οποία ακολουθεί μια αυτοάνοση διαδικασία.

Προς το παρόν, υπάρχει αρκετή σύγχυση τόσο στους ασθενείς, που επισκέπτονται πολλούς ειδικούς αλλά όχι απαραιτήτως τους σωστούς, όσο και στους παρόχους πρωτοβάθμιας φροντίδας. Ο όρος «μακρύς Covid» πρέπει να θεωρείται μια ομπρέλα κάτω από την οποία υπάρχουν πολλά νοσήματα. Αλλά τίποτα δεν είναι εντελώς ανεξήγητο: για παράδειγμα, η κόπωση οφείλεται σαφώς στην ταχυκαρδία την οποία προκαλεί το σύνδρομο —άρα, με σκευάσματα κατά της επιτάχυνσης του καρδιακού ρυθμού αντιμετωπίζεται η κόπωση. Χρειάζεται να γίνει κανείς λίγο ντετέκτιβ για να φέρει στην επιφάνεια όλα τα συμπτώματα και να οριστούν επί μέρους θεραπευτικά σχήματα, από φαρμακευτική αγωγή μέχρι φυσικοθεραπεία. Παραλλήλως, συνιστάται ψυχραιμία και αντίσταση σε δήθεν θαυματουργά συμπληρώματα διατροφής —αλλά, όποιος δεν έχει εμβολιαστεί πρέπει να το κάνει αμέσως. Ο εμβολιασμός φαίνεται να μειώνει τον κίνδυνο long Covid, αν και πράγματι, σύμφωνα με τις επιδημιολογικές έρευνες, μόνο κατά 15% λιγότερο από τους μη εμβολιασμένους. Ωστόσο, οι μη εμβολιασμένοι μπορεί να έχουν συμπτώματα για ένα έως δύο χρόνια ή και περισσότερο, άρα το κέρδος από τον εμβολιασμό είναι σαφές. Εν κατακλείδι, ο καλύτερος τρόπος για να αποφύγουμε το μακροχρόνιο Covid-19, είναι να αποφύγουμε να το κολλήσουμε.