Συλλογικό τραύμα: Πώς η πανδημία διατάραξε την ψυχική υγεία

Όλοι θέλουμε να αφήσουμε την πανδημία πίσω μας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αγνοούμε συχνά γεγονότα, όπως ότι κάποιος φίλος κόλλησε Covid, τις ειδήσεις που κάνουν λόγο για έξαρση των κρουσμάτων ή την εμφάνιση μιας νέας παραλλαγής. Όμως, η πανδημία και οι συνέπειές της είναι πλέον κομμάτι της πραγματικότητάς μας. Στις αρχές του Ιανουαρίου του 2023, το Υπουργείο Υγείας ανακοίνωσε ότι περίπου 1 στους 4 Έλληνες αντιμετωπίζει κάποιο θέμα ψυχικής υγείας. Είναι πιθανό κάποιοι από εμάς να έχουμε έναν γνωστό που δεν βγαίνει έξω πολύ συχνά παρά την κατάργηση των μέτρων, και ίσως έχουμε έναν συνάδελφο που, μετά την επιστροφή του στο γραφείο, φέρεται «διαφορετικά». Αυτός ο αντίκτυπος της πανδημίας στην ψυχική μας υγεία δεν ήταν γνωστός για αρκετό καιρό, ενώ το τραύμα είναι μία υπαρκτή συνθήκη που αιωρείται γύρω μας.

Πολλοί Έλληνες ειδικοί έχουν διαπιστώσει τις επιπτώσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία. Μεταξύ αυτών είναι η Ψυχίατρος Ιωάννα Γκόλια, συντονίστρια του ΕΣΥ και διευθύντρια του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης. Δεδομένου ότι εργαζόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδημίας στην πρώτη γραμμή, έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα για την κατάσταση στην Ελλάδα. «Έχουν επιδεινωθεί τα προβλήματα ψυχικής υγείας και αυτό γίνεται φανερό, πριν καν κοιτάξουμε τα στατιστικά στοιχεία. Δείγμα αποτελούν τόσο οι σχετικές ειδήσεις, όσο και η πραγματικότητα που βιώνουμε μέσα στο νοσοκομείο. Γενικότερα, η εποχή μας χαρακτηρίζεται από πολύ έντονες ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Το ξέσπασμα της πανδημίας και η καραντίνα επηρέασαν πάρα πολύ τη ψυχοσύνθεση των ατόμων» αναφέρει η ειδικός.

Άγχος και κατάθλιψη: οι δύο ψυχικές συνέπειες της πανδημίας παγκοσμίως

Τα τελευταία τρία χρόνια, υπάρχουν άνθρωποι που βιώνουν είτε ένα έντονο αίσθημα πανικού και φόβου, είτε ταχυκαρδίες. Άλλοι νιώθουν τους μύες τους να συστέλλονται συχνότερα από ότι πριν, ενώ άλλοι είναι διαρκώς κακοδιάθετοι, χωρίς κίνητρο και ενέργεια για ζωή. Αυτά είναι τα συμπτώματα του άγχους και της κατάθλιψης, των δύο κύριων διαταραχών που έπληξαν τους ανθρώπους λόγω των συνθηκών της πανδημίας. Πριν από την COVID-19, στο Ηνωμένο Βασίλειο το 19% των ανθρώπων ανέφεραν ότι υπέφεραν από συμπτώματα άγχους. Τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 2020 το ποσοστό αυτό ανήλθε στο 39%. Αντίστοιχα, στην Ιαπωνία περίπου 8% των ανθρώπων υπέφεραν από επιβεβαιωμένη κατάθλιψη ή παρουσίαζαν τα συμπτώματά της πριν την πανδημία. Ο αριθμός αυτός έφτασε το 17%  το 2020. Η έκθεση που δημοσιεύθηκε από τον ΟΟΣΑ τον Μάιο του 2021 επιβεβαίωσε ότι σε 15 χώρες ο επιπολασμός του άγχους και της κατάθλιψης είχε αυξηθεί. Η Ιωάννα Γκόλια σημειώνει: «Η δυσκολία διαχείρισης του στρες εξαιτίας των ψυχοπιεστικών γεγονότων οδηγεί σε κατάθλιψη, ανησυχία, σωματοποίηση, αγχώδεις διαταραχές και κατάθλιψη. Επιπλέον, εξαιτίας των αλλαγών στην καθημερινότητά μας, παρατηρήθηκε αύξηση των διαταραχών συμπεριφοράς και επίταση των στοιχείων διαταραχής προσωπικότητας που οδήγησαν μέχρι και σε νοσηλείες στην Ψυχιατρική Κλινική».

Η εικόνα των ψυχικών διαταραχών στην Ελλάδα σε αριθμούς

Τα στοιχεία του Υπουργείου Υγείας αναφέρουν ότι οι πολίτες της χώρας αντιμετωπίζουν κατά 15% αγχώδεις διαταραχές, κατά 7% εξάρτηση από αλκοόλ και άλλες ουσίες, κατά 6% βαριά κατάθλιψη και κατά 3% παιδοψυχιατρικές καταστάσεις. Το 1% - 2% πάσχει αυτή τη στιγμή από διπολική διαταραχή, το 1% από σχιζοφρένεια και ψυχώσεις, το 1% από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, το 1% από άνοια και το 5% με 10% από άλλες ψυχικές διαταραχές. Η περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας, η οποία διαπιστώθηκε κατά την περίοδο της πανδημίας είχε ως αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να υποφέρουν από τα παραπάνω προβλήματα, είτε χωρίς να το συνειδητοποιούν είτε χωρίς να έχουν εύκολη πρόσβαση σε βοήθεια. 

«Όσον αφορά το φαινόμενο της μικροβιοφοβίας, υπήρχε μια έξαρση κατά την περίοδο της πανδημίας, άλλα δεν έγιναν εισαγωγές εξαιτίας αυτού. Αντίθετα, όλο αυτό αποτυπώνεται στα συναισθήματα θυμού, θλίψης και σε μια τάση απομόνωσης και εσωστρέφειας. Το θετικό που συναντήσαμε είναι ότι ο κόσμος έχει στραφεί στα κατοικίδια» προσθέτει η Ιωάννα Γκόλια.

Η σκοτεινή σχέση βίας και πανδημίας

Τα νούμερα αποτυπώνουν ότι ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων υποφέρει, γεγονός που επιβεβαιώνει ότι πρόκειται για ένα συλλογικό τραύμα. Την ίδια στιγμή υπάρχει και μια άλλη πτυχή της κατάστασης, η οποία δύσκολα γίνεται από όλους αντιληπτή. Όσο η πανδημία βρισκόταν ακόμη σε έξαρση, γινόμασταν όλο και συχνότερα αποδέκτες ειδήσεων ενδοοικογενειακής βίας, με θύματα κατά βάση γυναίκες. Σύμφωνα με το The Harvard Gazette, η βία κατά των γυναικών αυξήθηκε σε επίπεδα ρεκόρ σε όλο τον κόσμο μετά τα lockdowns. Σε έκθεσή τους του 2021, τα Ηνωμένα Εθνή χαρακτήρισαν την κατάσταση σε σχέση με την ενδοοικογενειακή βία ως «σκιώδη πανδημία». Η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση ούτε σε αυτή την περίπτωση. «Επίκεντρο σε πολλά περιστατικά ψυχικών διαταραχών υπήρξε η βία, που εκδηλώνεται είτε ετεροκαταστροφικά είτε αυτοκαταστροφικά. Μπορούμε πλέον να παρατηρήσουμε καθαρά ότι έχουν αυξηθεί τα ποσοστά της βίας, ιδιαίτερα της ενδοοικογενειακής. Στο νοσοκομείο βλέπουμε πάρα πολλά τέτοια περιστατικά, κάποια από τα οποία νοσηλεύονται. Η αύξηση του θυμού των ανθρώπων είναι που προκαλεί, μεταξύ άλλων, τον πολλαπλασιασμό των βίαιων συμπεριφορών. Μάλιστα, οι ασθενείς με έξαρση διαταραχών προσωπικότητας ήταν εκείνοι που παρουσίασαν ιδιαίτερα επιθετική συμπεριφορά» αναφέρει η Ιωάννα Γκόλια.

Οι άνθρωποι δεν έχουν ανακάμψει πλήρως ούτε από την οικονομική και κοινωνική κρίση ούτε από τα ψυχικά προβλήματα που αυτή τους προκάλεσε. Αν και ο επίσημος ιστότοπος της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών ανακοίνωσε ότι τα ποσοστά άγχους και κατάθλιψης έχουν μειωθεί σε σχέση με τις αιχμές που παρατηρήθηκαν κατά το πρώτο έτος της πανδημίας, η πρόσφατη δημοσίευση των στατιστικών του Υπουργείου Υγείας, δείχνει ότι στην Ελλάδα βρισκόμαστε ακόμη στη φάση της συνειδητοποίησης του προβλήματος.

Οι πρώτες απόπειρες αντιμετώπισης του προβλήματος στην Ελλάδα

Τα καλά νέα είναι ότι ανακοινώθηκε η λειτουργία 4 κέντρων ψυχικής υγείας ειδικά για εργαζομένους. Τα τρία κέντρα θα λειτουργούν σε περιοχές της Αττικής και το τέταρτο στη Θεσσαλονίκη. Καθώς τα προβλήματα ψυχικής υγείας  εντοπίζονται σε μεγάλο βαθμό σε εργασιακά περιβάλλοντα, το υπουργείο Υγείας, με κονδύλια του Ταμείου Ανάκαμψης, θα επιχειρήσει να παρέχει ψυχολογική υποστήριξη μέσω ψυχολόγων και ψυχιάτρων, οι οποίοι θα μπορούν να χορηγούν φάρμακα. Παράλληλα, ανακοινώθηκε και η λειτουργία άλλων μονάδων Ψυχικής Υγείας, οι οποίες θα απευθύνονται στις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες.

«Μετά από τα πολλαπλά περιστατικά ανθρωποκτονιών, βλέπουμε μια μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση στην κοινωνία. Πολλοί από τους ασθενείς έχουν φτάσει ακούσια στο νοσοκομείο. Την ίδια στιγμή όμως, παρατηρούμε ότι έχει αυξηθεί και το ποσοστό των ανθρώπων που αναζήτησαν βοήθεια με δική τους πρωτοβουλία» σημειώνει η ψυχίατρος Ιωάννα Γκόλια.

Η κινητοποίηση αποδεικνύει την κρισιμότητα του προβλήματος στη χώρα μας. Ωστόσο, αμφισβητείται αν η αντιμετώπιση ενός συλλογικού τραύματος ψυχικής υγείας είναι εύκολη υπόθεση. «Η έντονη συζήτηση γύρω από ζητήματα ψυχικής υγείας, οδήγησαν σε έναν αποστιγματισμό. Συνεπώς, είναι πιο εύκολο να εκφράσει κανείς την ανησυχία του, να μοιραστεί την πάθηση του, αφού παρατηρήσει ότι το ίδιο κάνουν και άλλοι άνθρωποι. Τα τελευταία χρόνια άρχισε να λειτουργεί η Γραμμή Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης 10306. Κάτι ακόμη πιο θετικό όμως είναι ότι, κατά τη διάρκεια αυτής της δύσκολης περιόδου, δημιουργήθηκαν ή εξελίχθηκαν διάφορα ψηφιακά εργαλεία για ιατρικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, σήμερα μπορεί κανείς να κάνει μια υποστηρικτική συνεδρία εξ αποστάσεως, κάτι που παλαιότερα δεν ήταν τόσο εύκολο» υπογραμμίζει η ειδικός.

Στην πραγματικότητα, μόνο ο χρόνος μπορεί να δείξει πόσο βαθιά είναι τα ψυχικά τραύματα των ανθρώπων λόγω της πανδημίας, καθώς και αν η έξαρσή τους οδηγεί στην υιοθέτηση ενός νέου τρόπου προσέγγισης και αντιμετώπισης των προβλημάτων ψυχικής υγείας παγκοσμίως.